БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Край быў падзелены на копныя раёны. Адзін раён ахопліваў па дзьве і больш міляў ушыркі і ўдаўжкі, а часта нават і па 75—100 кв. км. Жыхарства такога раёну, што тварыў «капу», было забавязанае выкрываць і судзіць праступкі і наагул розныя ўзаемныя спрэчкі жыхароў капы. Браць удзел у копных сходах меў права кажны вырослы жыхар бяз розьніцы паходжаньня. Практычна, аднак, не заўсёды ўсё жыхарства магло браць удзел у гэтых сходах, асабліва тады, калі справаў зьбіралася шмат, і таму жыхарства раёну выбірала спасярод сябе найразумнейшых людзей і даручала ім суд.
Парадак і прысуд копнага суду апіраўся на звычаёвым праве. Склікаў капу пакрыўджаны і падаваў ёй жальбу (скаргу). Спачатку была скліканая г. зв. «гарачая капа», у невялікім складзе людзей,
Звычайна злачынец лёгка знаходзіўся, бо ў выкрыцьці яго было зацікаўлена ўсё жыхарства. Калі сьляды злачынца вялі ў другі копны раён, дык гэты раён быў забавязаны выкрыць яго або давесьці, што ён выйшаў з ягоных межаў. Пасьля сьледства адбываўся фармальны суд. Перад судом як пакрыўджаны, так і абвінавачаны мелі права даводзіць сваю слушнасьць сьведкамі, агледзінамі і іншымі спосабамі. Адбываліся прысягі, а часта і катаваньні, біцьцё, мучаньне, калі цяжка было знайсьці праўду. Прысуд выдаваўся бальшынёй галасоў копных судзьдзяў. За крадзеж, падпал, чараўніцтва каралі шыбеніцай. За крадзеж у цэрквах — спаленьнем. За крадзеж у магнатаў — чацьвертаваньнем, рэзаньнем на кавалкі і г. д.
Былі і лягчэйшыя кары, як прызнаньне ганьбы, пакараньне дубінкай, штрафам і іншыя. Спэцыяльных выканальных органаў копныя суды ня мелі, але маральная сіла іхная была так вялікая, што прысуды капы выконвала або само жыхарства, або, калі гэта былі лягчэйшыя кары, яны выконваліся добраахвотна. Суды гэтыя спачатку адбываліся бяз ніякіх запісаў, пратаколаў ці кнігаў. Толькі ў другой палове XVI ст. былі да іх прызначаныя г. зв. «віжы», абавязкам каторых было пісаць справаздачу і прысуд суду. Копным судом падлягалі ня толькі сяляне і мяшчане, але таксама магнаты, баяры, духавенства і ўсе іншыя станы жыхарства, а нават і чужнікі.
Было гэтак аж да XV ст., пакуль шляхта і магнаты ня мелі вялікага ліку розных прывілеяў. Пасьля таго, аднак, як яны здабылі розныя прывілеі, дык пачалі выломвацца з-пад копных судоў і самі судзіць падданых ім сялян. Копныя-ж суды паступова занепадалі, і множыліся розныя надужыцьці.
Бачачы гэта, вялікі князь Казімір Ягайлавіч 29 лютага 1468 г., пасьля нарады з князямі, радаю Вялікага Княства, выдаў Судзебнік. Гэта быў невялікі, але вельмі важны зборнік-кодэкс пісаных законаў, складзены з 25 артыкулаў, якія ў бальшыні абазначалі крымінальныя правы, кару за крадзеж і інш. Судзебнік гэты апрацаваны быў на аснове звычаёвага права.
Судзебнік Казіміра Ягайлавіча даваў ужо судом асновы, аднак шмат розных прывілеяў уводзіла розныя няяснасьці і непаразуменьні, асабліва з прычыны змаганьня між шляхтай і магнатам. Таму судзебнік усьцяж папраўляўся і пашыраўся, ды ўрэшце вырас у вабшырны, поўны кодэкс законаў пад назовам «Статут Вялікага Княства Літоўскага». Напісаны быў ён, як і судзебнік, у беларускай мове, а выданы 29 верасня 1529 г., за часоў Жыгімонта II Старога. Ён абавязваў на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства і зьяўляўся відавочным довадам, што беларуская культура была за аснову ва ўсім гэтым гаспадарсьцьве.Статут складаўся з 13 разьдзелаў і датычаў да грамадзянскага і крымінальнага права; судаўніцтва, шляхоцкіх правоў, вайсковае службы і гаспадарскіх правоў. Абасноўваўся ён на звычаёвым праве, судовых прысудах, соймавых пастановах, гаспадарскіх распараджэньнях шляхоцкіх і агульназемскіх прывілеях ды нацыянальных прывілеях. У ім адбівалася пануючая роля буйнага земляўласьніцкага стану.
У меру таго, як шляхта здабывала штораз шырэйшыя правы і прывілеі, ёй не падабаўся Статут з 1529 году, які гварантаваў дэцыдуючую ролю магнатам. У сувязі з гэтым шляхта зьвярнулася да вялікага князя ў 1544 годзе на Берасьцейскім сойме з просьбай зрабіць у ім папраўкі. У 1551 годзе на Віленскім сойме шляхта паўтарыла сваю просьбу. Вялікі князь прыхільна аднёсься да просьбы і магнаты таксама згадзіліся на папраўку. Укладаньне новага, другога выданьня Статута
ягоная канфіскавалася. Праступкі супроць асобы і ўласнасьці падлягалі адпаведнаму пакараньню. Шляхта паводле Статуту з 1566 году карысталася асаблівай апекай закону ў параўнаньні з простымі людзьмі. Шляхцічы мелі права прымаць удзел у сойміках дзеля абраньня паслоў на сойм і складу земскага суду, а таксама права ўдзелу ў вышэйшай законадаўчай установе — агульным сойме — праз сваіх паслоў, выбраных на сойміках. Зямельныя ўладаньні паводле гэтага Статуту цягнулі за сабой абавязак вайсковае службы. Асоба гаспадара лічылася незачэпнай. Злачынствы, накірованыя супроць асобы гаспадара і дзяржавы, караліся асаблівымі спосабамі пакараньня. Новы Статут у Вялікім Княсьцьве ўводзіў тры катэгорыі судоў: земскі, падкаморскі і замковы.
У 1588 г. пры Жыгімонце IV Статут быў выданы ў трэйцяй рэдакцыі пад кіраўніцтвам канцлера Лявона Сапегі. Гэтая рэдакцыя Статуту таксама была ў беларускай мове, і ён быў надрукаваны ў беларускай друкарні братоў Мамонічаў у Вільні.
Беларусы вельмі гардзіліся гэтым законам, тым больш што ён забесьпячаў асновы беларускае гаспадарсьцьвенасьці, хоць выйшаў пасьля Люблінскае вуніі. У ім Лявон
Сапега не зьмясьціў ані акту гэтае вуніі, ані іншых нявыгодных для Беларусі ўмоваў, адбіраючы ім гэтым самым абавязваючую сілу. Адначасна Статут выразна забесьпячаў правы беларускае мовы як урадавае мовы ў гаспадарсьцьве.
Такім парадкам, Статут гэты зьяўляецца для беларусаў нязвычайна важным культурным, літаратурным і гаспадарсьцьвеным помнікам. Аднак з гледзішча сацыяльнага Статут для народу, асабліва для сялян, палёгкаў не даваў. Наадварот, ён пашыраў яшчэ больш правы і прывілеі шляхты і замацоўваў раней імі набытыя правы над сялянствам, азначаючы адначасна правы гаспадара — караля. Магчыма, што гэткім спосабам Лявон Сапега хацеў трымаць шляхту пры сваім Беларускім гаспадарсьцьве і адцягнуць яе ад гону за польшчынай, што несла згубу Беларусь
Калі пачало разьвівацца заканадаўства, адначасна разьвівалася і арганізацыя суду. Так, побач з копнымі судамі, што паступова выпіраліся з жыцьця, паўсталі суды, намесьніцкія. Былі гэта суды дзяржаўцаў-кіраўнікоў гаспадарскіх маёнткаў, якія мелі права суду над сялянамі, няўпрывілеяванымі гарадамі, баярамі, шляхтай і рэштай жыхарства гаспадарскіх маёнткаў. Ад суду гэтага звальняліся толькі тыя асобы, што мелі асаблівыя прывілеі. Дзяржаўца-намесьнік судзіў у прытымбытнасьці прадстаўнікоў мясцовага жыхарства: баяраў, мяшчанаў, а часам і сялянаў.