БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
б)Беларусь павінна быць дзяржавай непадзельнай і ні ад каго не залежнай. Нарада зазначае, што ніякія гэтак званыя арыентацыі ня могуць быць падставай дзяржаўнага будаўніцтва Беларусі. Адзінай асновай дзяржавы,адзінай сілай, якая збудуе Беларусь і забясьпечыць ёй нармальнае разьвіцьцё, зьяўляецца сам працоўны беларускі народ.
в)Пасьля зьдзейсьненьня беларускае дзяржаўнасьці,пасьля таго, як на беларускай зямлі запануе ўласная, ні ад кога незалежная ўлада, Беларусь працягне руку згоды дзеля вольнага саюзу ўсім народам, з якімі жыве побач і якіх яна лічыць за роўных братоў сваіх. Першай мэтай гэткага саюзу павінна быць узаемная абарона народных вольнасьцяў, якія здабудуць народы сваёй барацьбой».
Прыймаючы пад увагу сучасны стан Беларусі, Беларуская Нацыянальна -Палітычная Нарада зазначае:
«а) што адзіным законадаўчым органам Беларусі зьяўляецца Рада БНР, якая мае пераймальнасьць улады ад Беларускага Кангрэсу 1917 г.;
б) што адзінай адказнай уладай Беларусі зьяўляецца Урад БНР, які мае мандат ад Рады БНР.
Прыймаючы
Нічога, аднак, не дапамаглі ўсе стараньні Рады БНР і Беларускага Ураду ды ўсіх беларусаў. Дужыя гэтага сьвету былі глухія на беларускія галасы. Яны ня чулі ані голасу Рады БНР, ані голасу Беларускае Нацыянальна-Палітычнае Нарады, як ня чулі раней голасу беларускіх уцекачоў, што на 10-тысячным мітынгу ў Пецярбурзе гэтак зварачаліся да дэмакратаў Расеі, Заходняй Эўропы, Амэрыкі і Усходу:
«Браты! Між межамі Расеі, Польшчы, Украіны і Летувы мірна жыве працавітая Беларусь. Яна да нікога ня мела злосьці і не старалася каго-небудзь паняволіць. Дзякуючы якраз таму, што жыла яна мірна і была занятая ўпорыстай і чэснай работай на сваіх нівах, іншыя народы, больш дужыя, пачародна падпарадкоўвалі яе сабе, заводзілі свае парадкі і ністожылі ейную самабытнасьць. Вялікая Расейская Рэвалюцыя, вызваліўшы працоўныя масы, вызваліла і сялянскую Беларусь. Беларускі працоўны народ пачуўся гаспадаром, ён гатовы быў будаваць сваё гаспадарства, паводлё вымогаў сваіх звычаяў I культуры, захоўваючы вышэйшыя прынцыпы братэрства, свабоды і роўнасьці. Але нядоўга беларускае сялянства і работнікі маглі цешыцца здабычамі рэвалюцыі. Чужыя імпэрыялістыя вераломна ўлезьлі ў сэрца Беларусі, захапілі землі, лясы, вёскі, гарады, увялі сваю паліцыю і пачалі ліквідаваць усё тое, аб чым лятуцеў беларускі народ даўгія стагодзьдзі і што было куплена ім дарагой цаной няволі і паніжэньня.
Браты!.. Вы — носьбіты справядлівасьці чалавецтва, Вы — змагары за правы ўсіх пакрыўджаных і паніжаных, Вы — прадвесьнікі лепшае будучыні... На Вашых вачох робіцца вялізарнае злачынства і яно кліча Вас узьняць свой моцны і справядлівы голас у вабароне Беларусі...»
Глухімі былі і нашы суседзі, да якіх гэныя-ж уцекачы гэтак зварочваліся: «Браты! Вялікая Расейская рэвалюцыя вызваліла народы Расеі ад гнёту царскага самаўладзтва і кажнаму з іх дала магчымасьць па-свойму наладжваць сваё жыцьцё. Яшчэ нядаўна вы былі нявольнікамі: вашая мова, школа, вера, звычаі, уся вашая культура, грамадзкасьць і эканоміка перасьледваліся, зьневажаліся. Вы стараліся бараніцца, але ня мелі фізычнае сілы, што ў цяперашнім грамадзянсьцьве зьяўляецца адзіным правам на існаваньне. Вы разумелі, што найлепшай абаронай вашай зьяўляецца палітычнае і тэрытарыяльнае самаазначэньне, вашая нацыянальная гаспадарсьцьвенасьць, з ейнаю канстытуцыяй, уладай, войскам і правам, і вы дамагаліся гэтага самаазначэньня... Да вас зварачаецца беларускі працоўны народ з пытаньнем: ці добра вы памятаеце вашую нядаўную няволю і ці ня думаеце вы з прыгнечаных стацца прыгнятальнікамі? Вы, украінцы, хочаце свае паўночныя межы пашыраць коштам беларускіх паветаў Чарнігаўшчыны, Меншчыны і Гарадзеншчыны. Вы, летувісы, стараецеся далучыць сабе беларускія паветы Ковеншчыны, Гарадзеншчыны і Віленшчыны, а вашыя імпэрыялістыя гатовыя захапіць усю паўночна -заходнюю частку Беларусі. Вы, палякі, карыстаючыся тым, што Беларусь разам з Летувай калісь былі ўсходняй часткай вашага караля і ягоных прыслужнікаў, усю Беларусь, ад Беластоку да Дняпра, стараецеся ўлучыць у межы свайго новапаўстаючага каралеўства...
Пераканайце нас, што вы яшчэ не забыліся таго гнёту, што пераносілі вы самі...
Іначай — беларускі народ навекі пракляне новага пераможца, пана і прыгнятальніка і па-старому будзе змагацца за сваё шчасьце, аж пакуль у яго стане сілаў...»
Усе заклікі і просьбы беларусаў пра дапамогу, справядлівасьць, роўнасьць, братэрства прайшлі бяз рэха. Бальшавіцкая Расея і панская Польшча, падзяліўшы Беларусь, гаспадарылі ў ёй так, як ім падабалася, і так, як ім было карысна і выгодна. Беларускі-ж народ далей вёў змаганьне за свае правы, за волю, шчасьце і долю, верачы ў перамогу.
XXVIІ
Праўнае палажэньне беларускага народу пад Польшчай.— Беларускае парлямэнтарнае прадстаўніцтва ў польскім сойме.— Беларускія палітычныя партыі і арганізацыі. — Беларускія культурна-асьветныя, навуковыя і гаспадарскія арганізацыі і таварыствы. — Рэлігійныя справы. — Беларускія школы, тэатр, каапэратывы, выдавецтва, прэса. — Польская асыміляцыйная палітыка ў дачыненьні да беларусаў.
Згодна з Рыскім трактатам, які падзяліў Беларусь, да Польшчы была далучаная вялікая тэрыторыя, населеная ў бальшыні беларусамі. Былі гэта паветы: Берасьцейскі, Беластоцкі, Сакольскі, Гарадзенскі, Ваўкавыскі, Пружанскі, Кобрынскі, Слонімскі, Баранавіцкі, Косаўскі, Пінскі, Стаўпецкі, Наваградзкі, Нясьвіжскі, Лідзкі, Шчучынскі, Ашмянскі, Маладэчанскі, Вялейскі, Браслаўскі, Пастаўскі, Дзісненскі і Глыбоцкі. Тэрыторыя гэтая налічвала больш за 100 тысячаў кв. кілёмэтраў і каля 4 мільёнаў жыхарства. Беларусаў на ёй было каля 3,5
Паводле Вэрсальскага трактату, ці, дакладней кажучы, дадатковага пратаколу да ягонага 93 параграфу, падпісанага 28 чэрвеня 1919 году між Польшчай і дзяржавамі Антанты (Францыяй, Ангельшчынай, Італіяй, Японіяй і Злучанымі Штатамі Паўночнай Амэрыкі) у справе нацыянальных мяншыняў, беларусам у межах Польскае дзяржавы забесьпячалася абарона жыцьця, свабоды, маемасьці, рэлігійных перакананьняў, абрадкаў, ужываньня роднае мовы ў судох, навучаньня ў роднай мове, справа арганізацыі грамадзкіх, дабрачынных і ўзгадавальных устаноў, а таксама прыватных школаў. У IX параграфе гэнага дадатку гаварылася, што Польшча павінна рабіць адпаведныя палёгкі, каб у гарадох і ў вакругах, заселеных у ладнай частцы жыхарствам з няпольскай мовай, навука ў школах выкладалася ў роднай мове і каб усялякія ўстановы гэтае нацыянальнасьці (школы, асьветныя, дабрачынныя і інш.) мелі аднолькавыя правы карыстацца дапамогай з дзяржаўнага бюджэту. Трактат цьвердзіў, што «кажны закон, кажнае распараджэньне, кажная ўрадавая дзейнасьць у Польшчы, якія пойдуць супроць пералічаных прынцыповых пастановаў, ня будуць мець сілы». Нагляд за выкананьнем гэтага трактату быў ускладзены на Лігу Нацыяў, створаную згодна з Вэрсальскім трактатам, якая мела рэгуляваць міжнародныя дачыненьні.
Падобна, як Вэрсальскі трактат, і Рыскі трактат таксама забесьпячаў асобам беларускай і іншых нацыянальнасьцяў у Польскай дзяржаве ўсе правы, што гарантуюць свабоднае разьвіцьцё іхнае культуры, мовы і арганізацыі. Польшча, забавязваючыся даць гэтыя магчымасьці разьвіцьця беларускаму народу, адначасна забавязалася ня ўмешвацца ў царкоўныя справы і даць царкве права на аўтаномію.
У польскай канстытуцыі, прынятай устаўным соймам 20 сакавіка 1921 г., блізу ўсе правы, прадбачаныя для нацыянальных мяншыняў Вэрсальскім і Рыскім трактатамi, былі паўтораныя ўжо як нутраны польскі закон. Так, прыкладам, у артыкуле 95 гаварылася, «што Польская Рэчпаспалітая запэўняе на сваім абшары поўную ахову жыцьця, свабоды і маемасьці ўсім, бяз розьніцы паходжаньня, нацыянальнасьці, мовы, расы або рэлігіі». Арт. 105 забесьпячаў свабоду прэсы і права краёвым газэтам карыстацца поштай і што «яны ня могуць быць абмежаваныя ў магчымасьцях распаўсюджаньня». Артыкулы 108 і 109 казалі, што нацыянальным мяншыням забесьпячаецца права сходаў, закладаньня таварыстваў, арганізацыяў і «права захаваньня свае нацыянальнасьці і аховы свае мовы і нацыянальных асаблівасьцяў». У артыкуле 110 было сказана: «Польскія грамадзяне, што належаць да мяншыняў нацыянальных, рэлігійных ці моўных, маюць роўнае з іншымі грамадзянамі права закладаньня, нагляду і кіраваньня сваім собскім коштам дабрачынных, рэлігійных і грамадзкіх установаў, школаў і іншых узгадавальных інстытуцыяў, а таксама свабоднага ўжываньня ў іх мовы і выкананьня правілаў свае рэлігіі». У артыкуле 111 гаварылася. што «ўсім грамадзянам забясьпечваецца свабода сумленьня І веры».
Гэтак выглядала праўнае палажэньне беларусаў у Польскай дзяржаве, якая ў дадатак кідала вуснамі сваіх афіцыйных прадстаўнікоў клічы аб братэрстве палякоў з беларусамі ды абяцанкі правясьці справядлівую зямельную рэформу, у часе якое мелі быць надзеленыя з дворных панскіх земляў і беларускія сяляне. Усё гэта, аднак, было і засталося толькі на паперы. Запраўднасьць пасьля выглядала зусім іначай, зусім наадварот. Беларускі народ, відаць, прадчуваў гэта, і яго не цягнулі гэныя клічы. Беларускі народ імкнуўся да стварэньня свайго собскага нацыянальнага жыцьця. У шмат якіх мясьцінах Заходняе Беларусі адбываліся бунты і паўстаньні, скіраваныя супроць Польшчы. Так, прыкладам, толькі на працягу 1922 г., як афіцыйна сьцьвердзіў у польскім сойме старшыня польскага ўраду Ул. Грабскі, на Заходняй Беларусі і Украіне было зарганізавана 878 проціпольскіх бунтаў, паўстаньняў, нападаў і тэрарыстычных актаў, а ў 1923 г.— 503.
Імкненьне да стварэньня свайго собскага жыцьця і захаваньня свайго беларускага аблічча выявіў беларускі народ і праз галасаваньне і выбары сваіх прадстаўнікоў у польскі сойм і сэнат, якія адбываліся 5 лістапада 1922 году. На выбары гэныя беларусы ішлі ў паразуменьні, у супольным блёку з немцамі, украінцамі, жыдамі і іншымі гэтак званымі нацыянальнымі мяншынямі Польскае дзяржавы. I ў выбарах ужо выявіліся несправядлівыя дачыненьні польскага ўраду да беларусаў, бо быў выдадзены закон, паводле якога ў Польшчы выбіралі аднаго прадстаўніка-пасла 40—50 тысячаў жыхароў, а ў Заходняй Беларусі такога-ж прадстаўніка маглі выбраць толькі 100 гысячаў жыхароў, Апрача таго, у выбарах гэтым жыхаром Заходняй Беларусі (беларусам) паліцыя рабіла розныя перашкоды. Беларусы ўсё-ж-ткі патрапілі правесьці ў сойм і сэнат 14 сваіх прадстаўнікоў: 11 паслоў у сойм і 3-х сэнатараў у сэнат. Былі гэта ведамыя беларускія дзеячы: Браніслаў Тарашкевіч, Сымон Рак-Міхайлоўскі, кс. Адам Станкевіч, Фабіян Ярэміч, Пётра Мятла, С. Якавюк, С. Баран, Б. Рагуля, В. Каліноўскі, М. Кахановіч, А. Аўсянік — паслы, В. Багдановіч, А. Уласаў і Назарэўскі — сэнатары. Беларускія паслы і сэнатары зараз-жа стварылі Беларускі Пасольскі Клюб, які быў першым парлямэнтарным беларускім прадстаўніцтвам у Польшчы. У васабовым складзе Пасольскага Клюбу пасьля адбыліся зьмены. Пасол С. Якавюк выехаў у Летуву, а паслы Каліноўскі, Кахановіч і Баран — у БССР. На іхнае месца ўвайшлі: Ю. Сабалеўскі і П. Валошын.