Шляхам жыцьця

Купала Янка

Янінцэ Паўловіч

Для Янінкі, для цёзкі, Шлю паклон шчыры зь вёскі: Жычу весела расьці, ўсе навукі перайсьці, I шчасьліва, і ахвотна, Ды бяз сумнасьці маркотнай Песьні пець І ляцець Па-над борам К сонцу, к зорам, З вольнай думкай па-над гаем, Па-над нашым бедным краем…

*

Для Янінкі, для цёзкі, Шлю паклон шчыры зь вёскі: Жычу, посьле ўсіх навук без прынукі і дакук, Жыці з мужам, а багатым, Каб была век доля сьвятам, Добра жыць І любіць Дружку дружка, Як пяюшка — Птушка птушку, што век звонка Славіць нашую старонку І са мною для цёзкі Шле паклон шчыры зь вёскі!..

Ён і яна

Гэткай пары на сьвеце Роўных ім не было: Ён арлом мог глядзеці, Ёй да твару ўсё йшло. Безь яго ёй ня жыці, А яму безь яе, Думка ў думку злажыці Так умелі свае. Не чапалі іх мукі I ні крыўда, ні плач, Да ўсяго мелі рукі — Толькі знай, толькі бач! Слава йшла полем-борам, I то йшла ня бы як — Ажна цёмненькім зорам Было зайздрасна так. Скуль яны узяліся, Гэта ім толькі знаць; Да іх кожны маліўся, Ці за іх — не згадаць! Так жылі, многа сьцёрлі Лет сваіх маладых; Як жылі, так памёрлі, Пахавалі так іх. Так патухла іх імя, Дый праз завід, ці што, Не заплакаў над імі I нідзе, і ніхто. Толькі чулыя людзі Ўзьнесьлі насып зь зямлі, Далі камень на грудзі, Напіс

важны далі: «Дзьве душы Бога просяць, Каб хоць так бедным ім На тым сьвеце жылося, Як тут зь імі жывым. Бо жыла так прыгожа Гэта пара адна: Ён быў Голад-нябожа, А Няволя — яна».

Падымайся, ўставай!

Падымайся, ўставай! Апранай капоту: Ад двара, ад купца Клічуць на работу. Падымайся, ўставай! Шмат ё латаць дзюрак: Зарос кустам дзірван, Трэба сотню шурак. Падымайся, ўставай! Умыйся сьлязою: Кабыліну ваўкі Кончаць за гарою. Падымайся, ўставай! Думкі патрывожы: Хмара йшла, разьнясла Твае гоні-збожжа. Падымайся, ўставай! Зьвяла немач сына: Трэба ймшу закупіць, Трэба дамавіна. Падымайся, ўставай! Не бурчы спрасонку: Дружкі йшлі і зайшлі, Просяць у карчомку. Падымайся, ўставай! Прапіў, выпіў — годзе! Цэлы сьвет у вачах Калаўротам ходзе. Падымайся, ўставай!.. I нашто ж ты здаўся? Пацягнулі ў астрог; Ну, вось і даспаўся!

Мой пагляд і мэта

З прыпевак тутэйшага

Я па закону і па веры Ганю свой быт паміж людзей; Жыцьцё сваё ўжо так разьмерыў, Крывулі ў ім каб ні аднэй. Таму я — кум, таму я — сват; Той мне, таму штось вінен я; Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Да гаспадаркі маю клёку: Як дзед, як прадзед, так вяду; Штось мо' й ня так, як глянуць збоку, Але я дзьму на ўсё ў дуду… Кусток лазовы, ўзрэхаў рад — Ня бачу ў гэтым грэху я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Я к працы здатны і ахвочы — З гультайствам дружбы не вяду; Натое Бог дзянёк рабочы Даў чалавеку на раду; Тры ж дні якія ў тыдзень сьвят Прасьвяткаваць магу і я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Жыву з суседзьмі па-суседску, — Пакорны згоды я слуга; Ня быць нікому ў воку рэдзькай Я век стараюсь як мага. Які ж «на козыр» возьме «гад» — Дзяржу ў руках кол ёмка я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Зладзейства — крый ты мяне Божа, Каб я зрабіў… ражон мне ў бок! Каня ж напасьціць чужым збожжам, У панскім лесе сьсеч дубок, Сянца напхаці панарад — Яшчэ згаджуся з гэтым я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Зьдзірач, працэнтнік, ліхаімца — Ў мяне такі не чалавек; Я сам з другімі рад дзяліцца, Але ўсё ў меру, як той лек: Ніколі больш як «пяцьдзесят За сто» і ўзяць ня сьмею я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Я п'янства, п'яніц прост ня зношу: Іх вораг — я, яны — мае; Калі ж сусед мне скажа: «проша» I чарку ставіць на стале, Ўступаю просьбам, рад ня рад. Што ж? — дзьве-тры чаркі — ня хвор я… Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

На пана, жыда і на чына Ня маю ласкі ні крыхі; Хоць перад першым сагнуць сьпіну, З другім гешэфцік завясьці, А з трэйцім знаць ў хабарах лад — Не ад таго падчас і я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Як людзі добрыя, навукі Я з малку дзён пакаштаваў I расьпішуся без прынукі, Сынка ж у школу не даваў. Дзед без навукі жыў лет шмат, I сыну ж тое дзяўблю я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Люблю чытаць я і газэты: Як, дзе, што — ведаці люблю; Сякі-такі толк знаю ў гэтым — Купляць жа — дык не прызнаю… Сусед пазычыць яе рад, Чытаць за «дзякуй» ласкаў я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Знаём з расейскай, з польскай мовай; Сваёй з гасьцьмі ані мру-мру, Хаця ня зрокся і «вясковай» — «Папросту» з «простым» гавару. Зь яе ж рабіць які парад, За гэта дзякую ўжо я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

*

Так па закону і па веры Ганю свой век паміж людзей; Жыцьцё сваё ўжо так разьмерыў, Крывулі ў ім каб ні аднэй. Таму я — кум, таму я — сват, Той мне, таму штось вінен я. Такі на ўсё ў мяне пагляд, Такая мэта ўжо мая.

VI. Байкі і Аповесьці

Мікіта і валы

Байка

Ці летась, ці залетась, тут ці там — Штось мне няўцям, Ляшыў Мікіта Жыта, I, як на злосьць, яму адну Валы скрывілі баразну. Вось ён і стаў (хоць добра йшлі ўсё лета) Ім выгаварываці гэта: «Я вас, — так кажа, — як магу I сьцерагу, Сам недасплю, А вас кармлю: Трасяначкай зімою, Улетку траўкай лугавою, Штодня вадзіцы Даю з крыніцы. А вы што мне? — Бязбожна Крыўляеце барозны, Хоць і няможна Ўсё такое»… Валы пад тое: «Мы б мо і не крыўлялі, Каб павадоў, ярма і пуг ня зналі».

Два мужыкі і глушэц

Байка

Неяк раз вясной На балоце, над рэкой Глушэц на ёлцы заседаў I сам з сабою талкаваў. А ведама усім, Што з мясам гэты птах сваім Бывае дарагім. Дык вось, два мужыкі-панове, Як бы ў змове, Той з аднаго, а той с таго канца Аблаву робяць на глушца. Так падцікаюцца ўсё бліжэй, бліжэй— I той, і той на птушку пальцы ліжэ! Аж так і згледзіў таго той I, як на ліха, ў спор с сабой: «Куды ты лезеш, тонканогі?!»— Шапнуў Іван с сваей дарогі, Рукі нялёгкай чэлавек, З якой слыве свой цэлы век.— «Да гэтай птушкі мне закон, А ты, гультай, адгэтуль вон!» — «Ня твой, а мой! — сапе пан Ежы,— К яму моў сьлед стары, а твой, гад, сьвежы! Я маю с прадзедаў ад веку» «Над гэтай пусткаю апеку!» — — «Не ты, а я тут пан!»— Гукнуў ужо Іван,— «Віш, ты: абраўся „сямідзённік“!»— — «А ты што лепшае, „казённік“?!»— Кідаюць стрэльбы і за грудзі Узяліся людзі. I што-ж будзе?.. Глушэц на гэты іхні шум, Што вёў так шчыра с кумам кум, Падумаў: «Вот, так ласуны над ласунамі: Знайшлі сварыцца Пры чужым карытцы!..» I… паляцеў, залопаўшы крыламі. А ну, чытацелю, згадай канец: Хто мужыкі, а хто такі глушэц?

Асёл і навука

Байка

Аслова невуцтва ня раз Служыла дурням за паказ; — Дык вось нарэшце узялі Асла ў навуку аддалі I сталі ўчыць яго чытаць, — Вучылі нават і пісаць. Асёл так шчыра ўчыцца ўмеў, Што кніжкі ўсе, як сена, зьеў I столькі ў гэтым скарыстаў, Што горш убоістым ён стаў!..

*

Людзям ёсьць тут такі прымер (Ёсьць людзі на быдля манер): Хоць колькі ні вучы асла, Аслом ён будзе да канца!..

Ігнат і пьяўкі

Байка

Лет шмат Таму назад Ігнат Гарачынёй, здаецца, Купаўся ў рэчцы І, як на грэх (Бадай, што заяц, Паганец, Сьцежку перабег), К адной зь дзьвюх ног Прынадзіў п’явак трох. Прыліплі, цягнуць, як мага, Аж сохне, корчыцца нага. Бяда! Ўжо кінуўся і сяк і так, Заціснуўшы кулак, Да іхняй скуры небарак, — Яны ж каб дбалі: Смокчуць далей!.. «Э, годзе, кіньце ўжо даіць, сястрыцы, Ці ж мала вам сваёй вадзіцы? — I сьмех, і грэх, і стыд, скажу я, Смактаці кроў чужую!» — Так ім навучна ён талкуе, I ў той жа час (Ня першы п’яўкам, відна, раз) Пачуў адказ: «Мае суседкі вінаваты», — Кіўнула зь іх адна Ігнату, Як ёсьць уся ў бліскучых латах, I пацягнула цёплы смок, Аж колька ў крук згібала бок. «Ня мне, а гэным дзьвюм крывёй Жыць хочацца чужой», — Пачуў ён ад другой Таўстой, таўстой, Ды сёрб, ад першага ямчэй, Даць

мусіў з жыліны сваей. «Я? я так толькі, з дабраты, А вось за тых вазьміся ты!» — З чароду трэйцяя хлюснула, Найболей кемкага агулу, I смагла, смагла смактанула…

*

Што далей там было, — Да байкі не дайшло. П’яўкі ж (ой, чорт недзе рад!), Хоць дней сышло — праходзіць шмат, Жывуць як бы ні ў чым, — А толькі, як даць раду ім, Варожа ўсё Ігнат!..

Страх

У страха вочы вялікі.

Да пары жбан ваду носіць.

Прыказкі

Ці з ласкі, ці зь няласкі Боскай Ня нашым гэта судзіць зданьнем, — Стаяла вёска бліз Лагойска З сваёй нудой і нараканьнем. А ў ёй жыў Юрка Данілёнак, Як нарадзіўся — ад пялёнак. Быў Юрка чалавек нядрэнны, Адно быў трохі пустамеля: Аж так і трэскаюцца сьцены, Як расхлюсьціцца мала-веле; Ня раз ён з толку сам саб'ецца, Ці праўду рэжа, ці сьмяецца. А як крыху ён быў падпіўшы, Свае тады не пазнавалі: I ў поўнач з папраці расьцьвіўшай Зрывае кветку на Купальле, I на Узьвіжаньне зь зьвярамі Гуляе ноч, як з сваякамі. Няма яму ніякіх страхаў: Шаптун, вядзьмак прад ім хавайся! Самога чорта нёс пад пахай, З самою ведзьмай цалаваўся! Такі ўжо Юрка Данілёнак, Як нарадзіўся — ад пялёнак. Але на нашым зьменным сьвеце Няма, бач, сталага нічога, I салаўём падчас запеці Ваўка прымусяць беспутнога, — Так наш і Юрка, як ніколі, Зьмяніўся з часам паняволі. Было, як помню, гэта самай Перад Вадохрышчам куцьцёю. Вячэру зьеўшы, да Адама Сышліся ўсе мы грамадою — От, пры лучыне ў цёплай хатцы Паваражыць, пазабаўляцца. Былі старыя і малыя, Падросткі, хлопцы і дзяўчаты; Крычаць адны, сьмяюцца тыя, Аж так і рвецца гоман з хаты! І Юрка тут, і па-сваёму Прагаварыць ня дасьць нікому. Я слухаў, слухаў, ды цярпеньня Ня стала слухаць перахвалкаў! Слоў колькі, выйшаўшы у сені, Шапнуў Лявону і Міхалку; Пагаварыўшы, зноў прыходзім I гутарку няўзнак заводзім: — Хто (тут я к Юрку вокам кінуў) Адважны з вас такой парою Ў манеж схадзіць, набраць мякіны I к нам сюды вярнуцца зь ёю, — Хаця і поўнач ужо пэўне I першыя ня пелі пеўні? — Тут хлопцы жыва падхапілі: «Вось Юрка нам дакажа славы! Ці ж ён бы страху не асіліў? О, ён для дружбы, для забавы І ў пекла, калі трэба, сходзе, — Адважным гэта сьмех, і годзе!..» Наш Юрка, хоцькі ці ня хоцькі, Ня рад з свайго ўжо выхваляньня; Папхнуўся ў ток той сярод ночкі, А зь ім наш сьмех і наруганьне. Аж вось, празь нейкіх мінут дваццаць, Мы чуем: «Гвалт! ратуйце, братцы!» На двор мы выбеглі ўсе гурмам. Ляціць наш Юрка, як здань, белы, У сенцы, ў дзьверы валіць штурмам, Як ліст ад ветру, дрыжыць цэлы; Убег у хату, дух ня зьмене, Як бы у чортавай быў жмені. Мы ўсе яго давай у хаце Прыводзіць к ладу і спакою, Давай сьмяліць, давай пытаці: — Што, гавары, было з табою? — Той страх змагаючы авечы, Пляце няствораныя рэчы: — О, Езу! Божа мой вялікі, — Ён так расказ пераплятае. — Я чуў няземскія там крыкі, Была там сіла незямная! З усякім страхам я пазнаўся, А з гэткім век не спатыкаўся!.. Іду ў манеж я той Рыгораў, Прыйшоў і мацаю у куце, I думаю сабе ўжо скора Да вас зь мякінаю вярнуці; Аж калі хапну я за нешта — I сіл маіх прапала рэшта!.. Згубіў і памяць, і адвагу, Дрыжу, хістаюся, як колас, I не магу, і даў бы цягу, А тут — бух! нейкі страшны голас: Ні чалавечы, ні сабачы, — Люцыпар зь пекла не іначай! Сабраў я тут астаткі сілы Ды як нагамі не задыдню! Хоць бы схавацца да магілы, Але ўцячы ад гэтай злыдні! I прыляцеў к вам гэтак, брацьці, Вы ж прэце чорта выганяці! — I ўсім не па сабе нам стала: Мурашкі бегаюць па целе, — А што, як праўды тут нямала I ўбіўся чорт на самым дзеле? Але ўсе надрабляем мінай I ў ток зьбіраемся з лучынай. Ідзём. I Юрка дрыпе ззаду. Прыйшлі. З увагай, як належа, Давай шукаць пужалу, здраду Па ўсіх вуглах, кутках манежа. Аж бач — у куце, у мякіне, Ляжыць сьвіньня, як усе сьвіньні!!! Ўсе ў рогат! кпінкі і прытыкі Пайшлі у ход на ўсе староны: «Зух Юрка! Чорт жыў і вялікі!» «Ці не пагнаць вадой сьвянцонай?» А Юрка… Юрка з пустамелі Стаў з часам сьмелым і на дзеле.

Сват

Ня зьведаўшы броду,

Ня сунься ў воду.

Прыказка

З апавяданьня старога дзецюка

— Гэй, лінь там у чарку! Вы ж ціха быць, хлопцы! Ты, Ганька, агню мне нашчупай у копцы. Як лыкну, як пыкну, дый збаю ў прыпеўцы, Як быў я малодшым, як сватаўся к дзеўцы. — Вось гутаркай гэткай азваўся Міхалка, Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка. — Зімой было гэта, — гаворыць ён далей, — Дзянькі мясаеду прыйшлі, загулялі, I ўсё загуляла: дзень будні — нядзеляй, — Няма таго дня — вечарынкі, вясельлі. Папіў той гарэлку, той едзе у сваты; Бяз госьця, бяз чаркі ня знойдзеш той хаты. Глядзеў я, глядзеў я, — дый вытрымаць трудна, — А быў я натуры ня вельмі маруднай. Сюд-тут — і гатова: ўжо еду са сватам, — Памёр (пакой вечны!) — ўсе звалі Кандратам, — Знаў добра, як што, да чаго ў такім разе, Па слова ніколі ў кішэню ня лазіў. З сабой у дарогу гарэлкі набралі, — Шынок быў пад Гайнай, шынкар зваўся Гдаляй, — Конь добры быў сватні, званок прычапілі, З бутэлькі пацягнем — што значаць там мілі!.. Эх, чаркі вы, чаркі, хто з вамі задрэме? — Бяда — не бяда, акіян па калені! — Гэй, крыкну, кіруй, сват! — Конь прэ ва ўсе ногі, Хоць дзеўкі ня знаў я, а сват к ёй дарогі. — Кіруй, сват! — Мінаем даліны і горы; Ноч ясна, марозна — і месяц, і зоры. Званок заліваецца, сьвішча палозьзе, Сьнег скача, конь пырхне, — тры пляшкі у возе!.. Ляцім… Вось прыехалі, вылезьлі з санак; Сабака брахнуў, і хтось выйшаў на ганак. — А хто там? — так чуем. — Свае, кажам, людзі. — Дык проша ж у хату! — Сват нешта марудзе. Ідзём. Вось і ў хаце. Лучына пылае. Я толькі гляджу, дзе мая маладая. З парога сказалі, як сьлед: «…пахвалёны!» — Навекі! — сказаў гаспадар на паклоны I просіць садзіцца. Мы селі на лаве. Ці гладка рэч, думаю, пойдзе аб справе? Ня быўшы ў такіх пераплясах ніколі, Сам неяк ня свой ды баюсь мімаволі. Дасталі тытун, затуманілі люлькі, — Капшук мой быў слаўны, — дастаў ад бабулькі, — I, як бы нідзе ні аб чым і ня дбаем, З пустога ў парожняе пераліваем: Адны хтось маўчаць з нас, а слухаюць тыя, Ці тыя замоўкнуць, каб чулі другія. Прайшло з паўгадзіны. Тут сват азірнуўся, Выходзіць у сенцы, з бутэлькай вярнуўся I гутарку аб інтарэсе заводзіць. — Пачну, кажа, проста: круціць нам ня ўходзіць. Прыехалі к вам мы тавар аглядаці; Барыш на стале во, і мы ў вашай хаце! (Вось гэтак, прымерам, па добрай ахвоце Сваты пачынаюцца ў нашай прастоце.) Тут наш гаспадар, як ні ў чым не бывала, Вядзе ў сенцы нас, дзе кабыла стаяла. — Эх, лоўкая шэльма, і ўсё есьць ахвотне! Няма ў бягу лепшай. Аддам за паўсотні. Гіршонак гаенскі прыходзіў сягоньня, Бяз торгу клаў сорак і пяць на далоні. Як гэта пачуў я, ўсяго аж затрэсла! Куды тут нячыстая свата занесла? А ён (пакой вечны!), ня сьцяміўшы рэчы: — Мы ў сваты прыехалі к вам, чалавеча! Хлапец і ня бедны, і добрай натуры, Завецца Міхалка, жыве каля Жмураў… — Я лыпнуў вачыма. Тут зноў неспадзеўкі: — Даруйце васпанства: няма ў мяне дзеўкі! Ўсіх баб — мая баба дый гэтая кляча, Ніхто ў мяне больш іх ня чуў і ня бачыў! Каб лепей хто ляпнуў анучай па мордзе, Як гэта пачуці у гэткай прыгодзе!.. Як выйшаў я з хаты, як селі мы ў сані, Як ехаў я з сватам, — хваліў як ці ганіў, — Вы сьмейдеся самі ці лайце ад ведзем; Мы з сватам тым часам к другой дзеўцы едзем. Бо трэба вам ведаць, што сват мой, Кандратка, Ні ў чым не адступіць, хоць шло б ня ўсё гладка. Прыехалі. Зноў гэтаксама сустрэлі. Сват мой падбадрыўся, мяне больш асьмеліў. Дый мне лягчэй стала: тут бачу дзяўчыну, Хоць дзеўка, сказаць, — адпусьці, Божа, віны!.. Сват гэтага толькі ня цяміць нічога: Яму ўсюды проста, як з моста дарога. Гарэлка ізноў на стале загасьціла, Пайшло дзела ладам; бяседа — аж міла. Дзяўчыну ўжо маем, — што болей нам трэба? Дый буталь гарэлкі — к ёй хлеб і да хлеба. Ўсе гэта ня кепска — па першай няўдачы, Аж з радасьці сват мой чуць-чуць не заплача!.. А я паглядаю к дзяўчыне з-за пляшкі, — Па целе так проста і скачуць мурашкі! Кляну ў духу жонак, сватоў ўсіх і дзевак… Тут быў для мяне не канец неспадзевак! Ня даў, знаць, Бог шчасьця мне ночкаю гэтай, Ці мо' пад такою радзіўся планэтай… Папіўшы гарэлку, дамоў маем ехаць; Сват асалавеў мой, зрабіўся — як вехаць. Ідзём… Бач, за печай сядзіць дзяцей двое: Адно — хлапчанё, а дзяўчынка — другое. — Чые, — спытаў, — гэта? — Аж дзеўка з куточка — Мае, мой ты мілы, сыночак і дочка… Што ж болей? Эх, болей… падлі там сівухі! — Ну і наварыў жа мне сват саладухі! Прайшло з таго часу год дваццаць бяз мала, На сьвет многа што прыбывала, ўбывала; Жаніліся людзі, спраўлялі хрысьціны, Мне толькі на жонку ня стала дзяўчыны… Больш сватацца к дзеўкам мінула дурнота, Прапала адвага, адпала ахвота… Так байку закончыў сваю нам Міхалка — Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка. Я слухаў, сьпісаў тут і вам ахвярую, — Ану ж прыйдзе к смаку, тады дам другую.