Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

— Рас, Жетісу ірі жерді ызыл тлкісі.

— Айыбы — ажары. Сол себептен де Сойын Сайдан Шыысты п жыланы лсін-лсін басын сумадай крсетіп жатан жо па?

— Тірі алы келсе елі кшті болсын.

— Елім айтсе кшті болады?

— Арманына жеткен ел кшті болады.

— андай арманды айтасыз?

— Жерйек деген халыны арманын айтамын. Б жаланны жерйегі Жетісу екен. Алтын Ордады сол Жетісудаы Алмалыа тіккеніде ой стінде боз торай жмырталар заман орнайды. Біз жетпегенмен оан бізді рпаымыз жетеді.

Жнібек езу тартты.

— Біра оан шейін білайырды кк брілері бізді талап ан етпек ой.

— Дрыс айтасы, жарыным, азіргі заман лі жеткенні заманы. Жолай Ахмет ожаны мешітіне ран оып шыайын деп Яссыа брылып едім, білайыр ханны мірімен істелген бір иянатты крдім…

— андай иянат?

— Хакім Мхамед-Мазид тархан Яссыа керуен тартып келген аза саудагерлеріні малын тартып алып, здерін ма уып салыпты.

— Бнысы

білайырды Тркістан жеріне аза саудагерлері келмесін дегені ой.

— И…

Баанадан бері ндемей отыран ара бойлы азтуан оыс имылдап хана арады.

— Сонда ара аза жейделік арбас [47] пен кебіндік бзді айдан алады?

Жайшылыта сыра тйы Жнібек, аза саудагерлеріне істеген білайыр орлыы жанына батып кетті ме, зін-зі стай алмай алды.

— Тркістаннан аламыз, — деді ол азтуана арап, — алдымен Тркістанны зін аламыз.

Асан айы Жнібекке ойлана кз тастады.

— Шыраым, Жнібек, баба Орысханны аылы саан онды ма деп едім, адаспаан екенмін. білайырдан айырыланыа арсы болмасам да, Шуа кшемін дегеніді натпаам. Енді анып отырмын, ойы алыста жатыр екен… рине аза енді шаарсыз кн кре алмайды. Барды мейізі мен Ташкентті науаты аза сорлыны да аузыны дмін енгізгендей. Біра білайыр саан оп-оай Тркістанды бере ме? Кші жетіп трып ан тккеннен, кші жетпей жатып ан тккенні кнсі ауыр.

47

арбас — кне тркі тілі, мата деген маынада (стен).

— Мен ан тгейін деп отырмын ба? Тркістан ата онысым. Тбі ан ткпей бітіспейтін болса, амалымыз не? Биыл кшім аз, ал келесі жылы…

Енді сзге отан арт кірісті.

— Оан кзі жете ме? рі-бері кшіп ждеген жрт жаа тойына бастады ой. Ар жаына ел онан адамды оай орнынан трыза алмайсы…

— Жау шапалы трса да ма?

отан жырау ойлана жауап айырды.

— То бала аш болам деп ойлай ма?

Халыны жайын аындарымнан білермін, деген мітіні аталанына Жнібек іштей риза болды.

— Сендерді боса шаырмаан екенмін, — деді ол, — жасы бл жайды жата-жастана кееселік…

Асан айыа а й тігіліп, ш жырауа арнап азысы кере арыс ысыр бие сойылды. Сапырылан уыздай сары ымыз судай аты. здеріні ардаты жырауларын олдан ола тсірмей, бір йден со бір й шаырып, ауыл азатары бір апта гіме-дкен румен тті. Дл осы кезде азаты алашы з ханы Жнібекке слем беремін деп сонау Еділ бойынан Едігені немересі Темір биді жиені, кмекейінен блблша сайраан он бес жасар Шалкиіз жырау келді. Алыстан сапар шеккен аяулы онаты хан ауылыны ыз-бозбаласы ат стінен жерге тсірмей ктеріп кеп, арнап тігілген а боз йге кіргізді. Шатты стіне шатты ласты.

Бір апта ткеннен кейін хан зіні лкен лдары дік, амбар, асым, Керейді баласы Брындыты шаырып, азаты сол замандаы е ататы трт жырауымен бас осты. Ел болам деген жрта азір е ыайлы кез екенін, бл кезді пайдалана алмай алса, таы да за жылдар бастарыны бірікпейтінін, тіпті жан-жаынан талаалы тран жат елдерді хан, патшаларыны олында талан-тараж болып кетулеріні ммкін екенін айтысты. Кп жайды таразыа салып, аылмен салматады. Аырында кеп биыл Кзтосанны басында бкіл аза руларыны игі жасыларын Бетпа пен Жетіоыр мыны арасындаы Нраны аратзы деп аталатын жерге жима болды. Бл ара аза жеріні дігек ортасы. Тарбаатайдан Найман мен Керейді, Жетісудан йсін, Дулатты, Еділ, Жайы бойынан Алшын, Ноайлыны, Есіл, Нра, Торай бойынан е алыстаы Арын, ыпша билеріні де келуіне олайлы. Жне Кзтосанны басында бл маай майда оыр, жылы, жауын-шашынсыз болады. ысы-жазы гуілдеп соып тратын азынаан ашулы желі де басылады, сіресе хан аулына тиімді. ара Кегірден Шу, Таласа арай кшкен кезінде де брыс емес. Осы мжілісте Жнібек алдын ала ш жары жйтті арама боп шешімге келді. Бірінші жары, аза рулары бдан былай арай бір хана баынып, келесі жылы адам санына арай Тркістанды жаулап алатын сыпайлар бермек. Екінші жары, Дшті ыпша жеріні шалайлыымен азаты кп руларыны Моолстан, ытай, Жоар шекарасындаы тайпаларда тратынын еске алып, р руды жайлаан жеріне, рулы тілектестігіне, шаруашылыына арай ш жзге бліну сз болма. Жеріне, дет-рпына, ескіден келе жатан туысанды белгілеріне арай ш жз болып аталу мселесі ткен асырдан келе жатан гіме еді. Соны таы сз етпек. Егер жрт кнсе, р жзді зіні басты биі, батыры, ала берсе ханы болма. Сол ш жзді билеушілер, басарушылар сайып келгенде, бкіл азаа деген жалыз хана баынуа тиісті. Сонда ана хан Ордасы шы-иыры жо далада кшіп жрген азаты толып жатан руларын, ш жзді басты адамдары арылы баындырып отыра алады. Бнысы Шыысханны жаулап алан лемін трт лыса бліп, трт лы арылы арарым лкен Ордасына баындыраны трізді еді. ала берді, Аса Темірді арамаындаы жерлерді бірнеше улиетке бліп билегеніне де сайтын-ды. Онда тек жерді ана блсе, мнда жайлап отыран

жалпы жеріне арай, рулар ш жзге блінбек! шінші жары, осы мжілісте р ру зіні рулы белгісін — табасын белгілемек. Бл осынау барымталы, бір ру мен бір ру кнде сойылдасып, ырысып жатан заманда те керекті шара болатын. Болаша халы кеесінде осындай ш крделі мселе арама боп, жыраулар мен хан мжілісі жабылды. Енді хан бйрыын жеткізуге жан-жаа шабармандар шапты. Бл жарыларды халыа керек екенін тсіндірмек боп, трт жырау да аттарына онды.

не-міне дегенше жаз да те шыты. Кзтосана екі апта аланда хан аулы, аптаан тлегіт, арашасымен Саумалклді тсына келіп йлерін тікті. Осы арадан Нраны аратзы желісті ата жарты кндік жер.

Жетіоыр мы мен Бетпа даланы арасында атыл атырап бар. Жел трса м сыратап жаяу борасындай бастайды. Ал ашы кндерде жарырап жатады. Бл бабаларымыз іслм дініне кірмей тран кезде ота, суа табынан дуірде, кк тірісіне, жер тірісіне арналып адамнан рбан шалынатын жер. Ежелден ссты, жмба атырап. Жетіоырды ркеш-ркеш мынан тіп, жазыа шыысыменен, сонау у заманны белгісі боп, таыр дала шетіндегі екі адамны бас сйегі сонадайдан кзге тседі. Бастарды асында атам заманда адалан жуан дігек ада бар. Кн кйдіріп, жел сйіп, бден ара- ошыл тас болып атып алан. Ол адаа леміштер байланан. Бл белгілеріне араанда, сонау ары дуірде осы арадан кшіп жрген елдер бл атырапты улиелі жер санаан трізді. лгі аданы теріскей жаында лынжалданып, зыннан созылан тйелі кісі бойындай жарнра бар. Етек тсынан жер астындаы кзден жылап шыан, млдір сулы шаын зен аады. Бл зен арлы жылдары атты тасиды. Тасыанда бір кезде телі емген бзаудай, ос зен йандытан Телікл деп атанан Телікл-татаа йып, бл арадаы баса арадаы баса уа арасуларды осып жатады. Сйтіп сары ала сегіз сайа барып осылады. Ал егер ысы алы арлы, жазы жабырлы жылы Нраны аратзынан шыатын сай суы жіішке Сарызен — Сары Кегір мен ара Кегір барып ятын Ботыарын кліне дейін жетіп алады. Бндай тасу он жылда, жиырма жылда бір болады. зге жылдары Нраны аратз сайы сл кпіріне ктеріліп, жаз шыпай-а ма сііп жоалып кетеді.

Осы кпке беймлім, жмба атырапта Жетіоыр мы мен Сарысуды ортасынан тетін оба жол бар. оба жолды кк ия басып жатады. Адам тек салт атпен ана бара алады.

Жнібек хан осы Нраны аратзына дейі арнап керуен жргізді. Жазтосан болмай, басына елу й тіккізіп, мнан ды аздырып кнекпен су тартызды. Сай бойына желі кердіріп, бие байлатты. Келетін онатара деп дейі ысыратарды йірін айдатты. зі дік, амбар, асым, Брындыты ертіп, алдын ала келіп хан шатырын тіктіртті. Кп замай адам тгел а білмейтін жолдарды тауып, ла дзге кшіп йренген ру басшылары — билері, батырлары Нраны аратзыны жан-жаынан аыла бастады. йсіннен — білайыр ргенішке кетер алдында блінген ылышбай, ара Оспан батырлар, Жалайырдан — Брібай батыр, Дулаттан — Бахтияр би, Арыннан — бір топ батырларын ерткен Арын би мен отан жырау, ыпшатан — ара ыпша обыланды мен азтуан жырау, Найманнан — аптаай батыр мен Ташы батыр, Халы би, Керейден — араожа батыр, оыраттан — Баалы ожа мен Орыс батыр, Алшыннан — Темір биді зі мен Шалкиіз, Уа пен Таратыдан Жаубасар, Асылкерей батырлар мен Боры би келді. Бларды райсысы ру басы, аптаайдан басасы мыды айдаан шонжарлар. р ру басыны асында, зіні арамаындаы кіші тарамдарыны ондаан би, батырлары бар. йсін ылышбай, ара Оспан батырларды жанында Албан, Суаннан шыан бірнеше заржа ділмар, шешен, ксемдер келген.

р халыты тарихында сан трлі кезеі болады: су, ркендеу, кйікке шырау, кйреу… Осыны брін басынан ткізген, заманыны жасылыын да, жамандыын да крген, келешегі шін жан аямай кресе білген, ауыр кндерін, басына тнген ауіп-атерді жее білген халытар ана тарихта алады. зінен кшті шыып, Майя, ошан секілді елдер рып кетуге мжбр болса да, ондай елдер адамзатты мдени ркендеуіне лесін осып кетеді.

Он бесінші асыр аза рулары шін е ауыр асырларды бірі еді. Осы асырда зара ырылысып, сырт жауын кейде жеіп, кейде жеіліп, тайталас тсіп жрген аза рулары ел болып бастарын осу шін кресуге бел буды. Біра йірлі ландардай шексіз даласында ру-ру боп кшіп жрген елді басы оай осылмады. Бл жеіс лы айастар арылы келді. аза руларыны басын біріктіріп, аза хандыын руда, мейлі крес баталастытан-а басталсын, айткен кнде де, Жнібек пен Керейді алатын орны ерекше. рине, халы зі аламаса екі адамны олынан не келеді? Тегі ел болуды негізі халыты ккейкесті арманында жатыр. Бл кезе халы рухыны лаулаан кезеі.

ліпті тая деп білмейтін асау елді кенет лтты, жауынгерлік тілегіні блай рби тскенін сезген кейбір ру бастытары жртты з дегендеріне тарта алмай алды. Брыныдай халыты бліп стауа шамалары жетпеді, енді кпшілік ерген Жнібек ханны соынан еруге мжбр болды. Тек Темір би ана блік шыара жаздады.

Бірнеше жыл кейін Тіленші лы Шалкиіз жырау:

Алп-алп басан, алп басан.

Арабы торым зісі.

Жазылы, алтын, ол кескен.

Алдаспаным зісі!

Сен алтынсы — мен плмын, Сен слтансы — мен лмын, —