Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

деп мадатаан Темір би бл. Еділ — Жайыты бауыр басып алан, Алшын руларыны кбі баынан, Астраханьды билеген асым слтанны о олы — эмир-эль-умра яни скери басы болан би бл. Жнібек секілді адуынды хан- а біржолата мойын сынса, Алшын жерінде з стемдігіні тмендеп кететінін ол бірден ан. Кп азды арасында мз боланша, кп араны арасында аз болан дрыс деп тауып, Кіші жз болып алыптасып келе жатан Алшынны рккірек руларын жеке билегісі келді. Астраханьды зіне аратып тран асым слтан Еділ — Жайыа шын мірші емес. Шын мірші азатан шыан, Едіге батырды шбересі, Ноайлы хандыы кезінен би дрежесінде келе жатан шынжыр бала, шбар тс Темір. Дл азір шыысы мен батысындаы елді з билігіне ол сады деп сескенетін дымы жо. білайыр алыста. асым

слтан тек Астрахань маын ана амтиды. Орыс князьдары болса здері лі бден біріге алмай жатыр… Ал шынтуайта келсек Темір биді ойы Жнібекке баыну емес, Трік патшалыына иек тіреу… Алыстаы ел, ол сені ішкі жмысыда ісі болмайды, ай румен жасысы, ай румен жамансы, арамаыдаы елді алай билеп-тстеп жатырсы, бны бріне де ол спайды, сырттай баынанымен анааттанады, ал зі айтаныды еліе алай істетіп жатырсы — онда шаруасы жо. Жнібекке баынса бл еркіншіліктен бірден айрыласы. Ол ішкі ісіе зімен бірдей атысады. Жо, діні бір, тілі бір, нсілі бір хана баыну — халыны тіршілігі кілін селт еткізбейтін баса халыты патшасына баынудан лдеайда орынышты. Осындай ойдаы Темір Россия мен Тркияны бір шайасуын ктіп іштей алысуда еді. Трік патшалыыны кшіні кеми бастаанын есепке жатызбаан. Тбі ол осы ойынан шыпа. Еділ — Жайыа бден мірші болып аланнан кейін, ырымды шауып, Мскеу князьдарын алдай трып, Тркияа иек тіремек. Осыдан барып Темір шу дегеннен-а Жнібектен іргесін аула сала бастаан. Жнібекке осылысы келмеген кей ру бастытары зара ыылдаса, бл ойын ішіне сатап ала алмаан.

Темірді блай еркінси имылдауыны да тркіні белгілі еді.

ке жаынан аты шулы Едігені шбересі. Атасыны айбынынан орыпайтын аза жо. Наыз аш асыр. зі де осал емес. азан хандарынан ыз алып, ыз берген. Осы биыл ана он бес жасар кенже ызы Нр-Слтанды азан ханы Ибрагимге затан. Сйенерлері де бар. зі де згеге сйеніш бола алатын жау жрек батыр. Бауыр басып алан Еділ мен А Жайы бойын ешкімге орта еткізгісі келер емес. Жиналан би, батырларды кпшілігі бірігіп бір хана баынайы деп отыранда, бл згеше кетті. Алайда Темір би де нота зіп, айдалаа лаан жо. Тек осылысы келмегенін астарлап білдірді.

— Ел болып бірігіп, скер жинап, білайырдан ата мекен Тркістан жерін айтып аламыз дегендері ба-п, табылан аыл. Оан Еділ, Жайы, Хиуас теіз бойындаы Алшына жататын бар ру ол ояды. Сраан уаыттарында бес тмен ол беруге бар. Біра Сыанатаы хана бізді баынуымызды жобасы келер ме екен? Жер арасы шалай…

згелерден жасы лкен йсін ара Оспан кек-кек клді.

— Темір биді аты жеткен жерге, Жнібек ханны аты жете алмайды деп орасы ба?

Бнысы осы араа сені аты жетіп келгенде, сені жеріе Жнібекті де аты жетеді дегені еді.

Сз астарын тсінген ызба мінезділеу Темір би сз таластырысы келіп кетіп, ежелгі дстр бойынша, айыр тісті, алтын сыммен оралан тобылы сапты амшысын алдына тастай салды.

— Ат тяы басан жерді брі бірдей шптей жапырылып жата алмайды, — деді ол ара ср беті креденіп, — білайыр ханны да мйізі шаыратай кей батырлары Еділді ар жаына ткен. Біра одан не тты? Мойындары ырайдай, биттері торайдай боп елдеріне зер жеткен.

амшысын енді ара Оспан алдына тастады.

— Атыны жйріктігіне тым сене берме. Талай жйріктерді де мойнына бау салынан. Байа, Темір би, Жнібек ханны рыы білайырдікінен зын болып жрмесін! білайыр Дшті ыпшаты билегенмен, Еділ зені бойындаы Алшынны кптеген ауылдарына ктемдігін еркін жргізе алмаан. Жау жрек бл рулар баынды деп кейде уде бергенмен де, натылы дізе бге оймаан. Бан ызаланан білайыр Дшті ыпшаты осы рулар жайлап жатан шетіне сан рет ол шыаран. Соны бірі осыдан он жыл брын жіберген он мы скері еді. Б жолы жауынгерлерді осы ара Оспан батыр басарып баран.

Ол кндерде азыны баласы, Темірді кесі Теізбай би тірі болатын. Атасы Едігедей, кесі азыдай ел шулатан ер болмаанмен, жатып атар улыы, жаудан ашып тылар аылы бар кісі еді.

Кк Орда ханынан скер шыыпты дегенді естігеннен-а, ел билігі ауып бара жатан баласы Темірге аыл айтан. «білайырды алы скерін соыспен жее алмайсы, оны айламен алу керек. Жне шіктірмес шін арсы ниет крсетпеген жн» деген. Темір аталы

сзге тотаан. Осы сзден кейін бкіл Алшын жаы ара теіз жаасы ырыма арай кшкен. Темір бес мы атты скермен, аптаан оспен жртында алан. за жер жріп, атты арасын алдырып келген ара Оспан Еділді ар жаында трып, білайыра баынбай жрген елді крген. Ат жалдап, сал салып бір тнде бергі жааа ткен. Біра бос жатан жрта кездескен. Блар ары бетке шыандарында Алшын, Жаалбайлы ауылдарыны бергі бетке тіп кеткенін білген. Ызаланан ара Оспан ат сауырын ратпай айтадан Еділге салан. Біра блар бергі бетке шыандарында кшкен ел Жайыа арай бет аланын аарды. Жайытан тіп ашындарды соына таы тсті. Тек осы арада ана ара Оспан батыр алдарында ел емес, скер екенін білді. зіні алдананын ан білайыр олы енді брынысынан да ызулана уды. Біра Темір скері жеткізбеді, аырында олар Нарын мына арай брылды. Сонда ана ара Оспан бл уаннан дым шыпайтынын тсінді. Амал жо кейін айтуа мжбр болды. Жолдаы кедей ауылдардан азын-аула жрдем алып, азып-тозып з жерлеріне жетті.

Темірді «мйізі шаыратай білайыр ханны кей батырлары Еділ, Жайыты крген. Одан не тты?» деп кекетіп жатаны да ара Оспанны осы стсіз жорыы еді. ара Оспанны: «Атыны жйріктігіне тым сене берме! Байа, Темір би, Жнібек ханны рыы білайырдікінен зын болып жрмесін!» дегені Темір биге «білайырдан ашып тыланыдай, Жнібектен ашып тыла алмайсы» деп кні брын сес крсетуі еді.

Темір би бл ызарды жасы сезінді. Сйтсе де рккірек кер мінезге салып оп-оай жеіле алысы келмеді. «Талас лі біткен жо» деген ишарат крсетіп, алдындаы амшыны бір озап ойды.

— білайыр ханны кезінде йсінні аты уанына жете алмайтын ары еді, енді хан Жнібекті тсында жал бітейін дегені ой.

Темір биді удай ащы тілі ара Оспанны менінен тіп кетті. «Бнысы білайыра ызмет істеп ештее ндіре алмап еді, йсін, енді Жнібекке жаынып тырып отырсы дегені ой!»

ара Оспан шарт жгініп отыра алды. амшысын озауды да мытып кетті.

— й, сен не малтады езіп отырсы. Маыт! Еліні ойын айтар Алшыннан бір л тумааны ма?

Мнысы Темір биге «сені баба Едіге Кк Ордадаы Маыт руынан шыан, Алшынны жоын жотайтын сені ы жо» дегені.

Жнібек абаын тйіп тнжырай алды. «Сз жо, Темір би з стемдігінен айырылып, Жнібекке Алшын руларын осысы келмейді. Кші асып басып алмаса, жуытпайды. Ел болып бір хана баынудан, з арамаындаы жртты зі билеп, а дегенін алыс, ара дегенін арыс еткізіп отыру — Темір биді арманы. Бл бізді е осал жеріміз. сіресе, алыста жатан рулар ырымыза оай кнбейді, сондытан да ананы, мынаны сылтау етіп Темір би де бірігуге арсы ірткі салып отыр. Біріккі келмесе «дай алдынан жарыласын!» деп уып шысам ба екен? Жо, йтуге болмайды. айткен кнде де Алшынны бгінгі кні ауа жайыланы жн емес. Блар кнбей алса, сынытан бтенні брі жады, зге рулар да олардан лгі алуы ммкін. Дауды аыла салып сабырлылыпен шешкен абзал».

Кенет ол басын ктеріп алды. Темірге тесіле арады.

— Баба Едіге бкіл Алтын Орданы тадырын ойлап еді. Сен бір Ноайлылытан аса алмай отырсы. Алшын елін арамаынан шыаруа жосы… Біра соныа Алшын кне ояр ма екен? з тадырын зі шешкісі келсе, жолын табар. Алшын айда болады, оны болаша крсетер. Ж, мені айтайын дегенім бл емес. Баса. Бізді жауымыз сен емессі — білайыр! Ата азыны бауыздаан сол білайырмен соысуа келесі жаз бес сан жауынгер бересі бе?

— Беремін!

— аланын кезінде крерміз.

Темір би Жнібекті бл салматы айтан сзіні ар жаында андай зіл жатанын жасы ты.

Бойын кенет бір ауіп билеп кетті. «И, Жнібек хан тбі дегеніне жетпей тотамайды. Сонда не боланы, бар азаты билемек те, біз бны лы болмапыз ба? Жо, Жнібек, ол ойыны сті келмес. арамаымыздаы елді біз де оп-оай бере оймаспыз. Саан лкен ханды керек болса, бізге кіші ханды керек! лі алдымызда талай шайас та, айас та болар!».

Дл осы кезде кншыыс жатан йындата шапан салт атты крінді. Жрт елегізе со жаа арады. Сйткенше болан жо, ара терге малынан, сліктей жаралан астындаы баран жйрігін Нра етегінде отыран Жнібек тобына тікелей салан шапыншы жігітті «Аттан! Аттан! Жау келіп алды!» — деген айайы шыты. Отырандар орындарынан рпиісіп трегелді.