БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Камуністыя тварылі свой саюз моладзі — камсамол і яны варожа аднесьліся да Саюзу Беларускае Моладзі. Дзеля таго магчымасьці працы Саюзу Моладзі абмяжоўваліся. Урэшце бальшавікі зьліквідавалі яго. У сувязі з гэтым сябры Саюзу Беларускае Моладзі перанясьлі сваю працу ў васяродзьдзе беларускага студэнцтва, адкуль ягоныя ідэі праз студэнтаў пашыраліся на вёску.
Пры Менскім Унівэрсытэце хутка паўстала нацыянальная беларуская асацыяцыя. Яна адыйгравала вялікую ролю, бо ва унівэрсытэце студэнтамі ў бальшыні былі небеларускі і ніхто з іх ня браў увагі на патрэбу пашырэньня беларускае нацыянальнае думкі, а таксама на тое, каб унівэрсытэт меў беларускае аблічча.
У Беларускім Пэдагагічным Тэхнікуме паўстаў нацыянальны гурток пад выглядам краяведнага гуртка. Ён, між іншага, выдаваў саматужным спосабам часапіс
Праца беларускіх нацыянальных арганізацыяў моладзі моцна не падабалася камуністым і яны яе ўсьцяж ліквідавалі. Усе гэныя арганізацыі зачынілі, а багата іхных сяброў на пачатку 1924 г. было паарыштоўваных. Тады беларускае студэнцтва, разам з настаўніцтвам, арганізавала - мэтадычныя асацыяцыі выкладчыкаў беларускае мовы і літаратуры, але і гэтыя асацыяцыі бальшавікі зьліквідавалі.
Арышты і перасьлед ня спынілі гарачых патрыятычных нацыянальных парываў беларускае моладзі да працы над адраджэньнем беларускага народу. Ня стрымалі іх і перасьцярогі з боку старэйшых беларускіх дзеячоў. Паўставалі новыя беларускія арганізацыі, якія мелі яшчэ больш выразны нацыянальны беларускі характар і выразна процікамуністычны кірунак.
Такая арганізацыя, між іншага, паўстала ў 1924 годзе ў Слуцку сярод слухачоў агульнаадукацыйных курсаў. Спачатку стварыўся там літаратурны вучнёўскі гурток пад кіраўніцтвам настаўніка курсаў Юр'я Лістапада, былога сябры Слуцкае Рады, што выклікала ў 1920 г. у Случчыне паўстаньне супроць бальшавікоў. Пасьля няўдачы паўстаньня Ю. Лістапад эміграваў на Захад, але ў 1922 г. вярнуўся на бацькаўшчыну, дзе атрымаў пасаду выкладчыка беларускае мовы. Мясцовыя бальшавікі, ясна, ня ведалі аб мінулай ягонай дзейнасьці. Вучнёўскі гурток пад апекай Лістапада вывучаў беларускую літаратуру, мову і краяведу. За старшыню яго быў курсісты Макарэня. Сярод сяброў паўстала думка стварыць нелегальную процібальшавіцкую арганізацыю з мэтай арганізаваць беларускія баёвыя аддзелы, праводзіць нацыянальную беларускую працу, процікамуніс-тычную пропаганду, ды ўрэшце арганізаваць супраць бальшавікоў паўстаньне і будаваць незалежнае беларускае гаспадарства. Галоўным клічам арганізацыі быў кліч: «Няхай жыве самастойна-незалежная Беларусь!»За галоўнага ворага беларускага народу арганізацыя уважала камуністых і жыдоў, за тое, што яны перасьледвалі беларускі нацыянальны pyx, арыштоўвалі людзей і расстрэльвалі, ды што ўсюды на Беларусі пяршынство мелі жыды, а не беларусы. Працу сваю арганізацыя мелася праводзіць ня толькі ў БССР, але і ў Заходняй Беларусі, пад Польшчай. Каб дасягнуць мэты, арганізацыя выдавала на памнажальніку нелегальна свой беларускі часапіс пад назовам «Нашае Слова» (выйшла два нумары) і адозвы, якія пашыраліся насамперш сярод жыхароў Слуцку. Адна з адозваў, напісаная вершам Малым Язэпам, мела наступны зьмест:
«Паўстань!
Ня сьпі, мой любы селянін!
Паўстань супроць чужой улады!
Паўстаньне — сродак наш адзін,
Ты нашай Бацькаўшчыны сын,
Сваіх ня згубіш пуцявін,
Дык ня шукай чужых спагады!
За зброю! Бі! Хай згінуць гады!
Паўстань! Ня бойся і ня трусь!
Ратуйма нашу Беларусь!»
Адозва гэтая шырока раскідалася і расклейвалася на вуліцах гораду Слуцку. Агенты ГПУ, згледзеўшы яе, пачалі, як мага, шукаць ейных аўтараў і выдаўцоў. У рэшце рэштаў дзякуючы зрадзе яны былі знойдзеныя і арыштаваныя. Сярод арыштаваных знаходзіўся і Юры Лістапад як галоўны абвінавачаны, Макарэня і ягоныя найбліжэйшыя сябры: Мяцельскі, Дзямідовіч, Казак Мікола і Курбыка. У 1926 годзе ўсіх іх,.за выняткам Курбыкі, засудзілі ад 3 да 5 год. У працэсе замяшалі, між іншага, і ведамага беларускага паэта Якуба Коласа, якому закідалі, што ён падтрымваў Слуцкую арганізацыю, але Коласа ня судзілі. Усіх абвінавачаных бараніў ведамы дзеяч і паэта Жылуновіч і ягоная абарона прычынілася да таго, што і галоўных абвінавачаных засудзілі ня так сурова. Працэс Слуцкай арганізацыі быў вельмі галосны. Яго называлі працэсам Лістапада. Адседзеўшы кару, Лістапад працаваў у беларускім выдавецтве ў Менску, а пасьля быў замешаны ў новы працэс Беларускага Нацыянальнага Цэнтру ў 1933 г. і сасланы ў канцэнтрацыйны лягер у Сібір.
Праз паўтара гады ў Менску ГПУ выкрыла другі процібальшавіцкі беларускі нелегальны
Пасьля былі раскрытыя процібальшавіцкая арганізацыя ў Амсьціслаўшчыне, створаная настаўнікам Гукам, гурткі змаганьня з бальшавізмам пры Пушкінскай бібліятэцы ў Менску, а таксама ў Віцебшчыне, Бабруйшчыне і Магілеўшчыне.
Наагул, калі пачаліся арышты беларускіх нацыянальных дзеячоў і перасьлед беларускае нацыянальнае культурнае працы, нелегальныя процібальшавіцкія арганізацыі разьвіваліся вельмі шырака.
Асабліва вялікая нелегальная арганізацыя была на Гомельшчыне і Мазыршчыне. Існавала яна ў 1928— 1930 гадох і называлася нацыянальна-вызваленчай арганізацыяй Альтруістых. У склад яе ўваходзілі студэнты тэхнікумаў, сяляне, былыя ваенныя службоўцы і службоўцы цывільных савецкіх установаў. Цэнтр арганізацыі знаходзіўся ў Бабчынскім Пэдагагічным Тэхнікуме (Хойніцкі раён).
Арганізацыя Альтруістых мела свае разгаліненьні у Хойніцкім, Брагінскім, Лоеўскім, Юравіцкім, Рэчыцкім і іншых раёнах беларускага Палесься і Гомельшчыны.
Яна мела сваю праграму, паводля якое меркавалася ўзьняць узброенае паўстаньне, вызваліць Усходнюю Беларусь ад бальшавіцка-расейскага панаваньня і ўстанавіць на Беларусі нацыянальны беларускі ўрад. Апошні ў выпадку перамогі паўстаньня павінен быў правесьці цэлы шэраг рэформаў у дзяржаўным жыцьці Беларусі. Так, калгасы адразу павінны былі быць распушчаныя, а зямля раздадзеная на собскасьць сялянам. Сяляне на сваёй зямлі мелі-б магчымасьць аднаўляць прыватную гаспадарку, а ўрад усімі спосабамі павінен быў-бы дапамагаць хутчэйшаму яе росквіту і ўзбагачэньню. Прычым ён павінен быў-бы шырака падтрымваць пераход сялянства на хутарскую сыстэму землякарыстаньня, ужываньне ў працы рознастайных сельскагаспадарскіх машынаў, завод палепшаных пародаў свойскае жывёлы і птушак, увядзеньне лепшых гатункаў насеньня, ужываньне ў больш шырокіх маштабах штучнага ўгнаеньня, пашырэньне садоўніцтва, пчалярства, гародніцтва і рыбаводзтва. У іншых дзялянках жыцьця ўрад павінен быў-бы аднавіць і падтрымваць разьвіцьцё беларускага рамесьніцтва, прамысловасьці, прыватнага гандлю, беларускае асьветы і культуры.
Арганізацыя пры строгім захоўваньні ўмоваў кансьпірацыі штораз павялічвала свой асабовы склад і пашырала радыюс дзейнасьці. Апрача таго, яна ставіла перад сабою задачу навязаць сувязі з іншымі беларускімі арганізацыямі і найбольш ведамымі беларускімі дзеячамі Усходняй і Заходняй Беларусь Таксама ўважалася за канечнае ўстанавіць кантакт з найвялікшай нелегальнай арганізацыяй на Украіне — Суполкай Вызваленьня Украіны, аб дзейнасьці якой альтруістым было ведама ад беларускіх студэнтаў, што вучыліся ў Кіеўскіх вышэйшых школах.
Альтруістыя распаўсюджвалі свае адозвы і лёзунгі да сялян, вялі агітацыю і прапаганду супроць калектывізацыі і іншых мерапрыемстваў савецкае ўлады, а таксама зьбіралі зброю.
Але ў самы разгар работы арганізацыі, 18—21 траўня 1930 году, пачаўся разгром яе органамі ГПУ. У м. Хойнікі з Гомелю прыбыў спэцыяльны цягнік з штабам адказных працаўнікоў і войска ГПУ. Ім на дапамогу былі мабілізаваныя мясцовыя раённыя аддзелы ГПУ і міліцыі. У выніку 47 лепшых сяброў арганізацыі, у тым ліку сябры цэнтру на чале з А. Калубовічам, Я. Кузьменкам, А. Стаховічам, А. Лантасам, В. Рудчэнкам, А. Грыгаровічам і інш., былі арыштаваныя і перавезеныя ў турму Гомельскага акруговага аддзела ГПУ, а потым у Менскі турэмны замак.
Пры рэвізіях у часе арыштаў у некаторых сяброў арганізацыі была канфіскаваная зброя.
Працэс вяла спэцыяльная камісія ГПУ.
Сьпярша ён меўся быць адкрытым, але ход сьледзтва і допытаў, на якіх арыштаваныя трымаліся мужна, і той факт, што ў часе сьледзтва на тэрыторыі Хойніцкага, Брагінскага і Лоеўскага раёнаў ГПУ цэлымі пачкамі здымала распаўсюджваныя да сялянаў адозвы альтруістых і іншыя процісавецкія адозвы і лёзунгі няведамых аўтароў, якія заклікалі да салідарнасьці з арыштаванымі, а ў м. Брагіне нават меў месца акт замаху на жыцьцё начальніка раённага аддзелу ГПУ, у часе якога ён быў ранены,— усё гэта і некаторыя яшчэ дадатковыя акалічнасьці давялі органам ГПУ, што адкрыты судовы працэс можа абярнуцца супроць саміх-жа бальшавікоў, і таму яны палічылі за лепшае весьці яго пры зачыненых дзьверах.