БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Гэтае прадстаўніцтва зарэгістравала каля 61 000 беларусаў-палонных з польскай арміі ды вызваліла іх з лягероў ваенных.
На заканчэньне нашых папулярных нарысаў гісторыі Беларусі зробім яшчэ кароценькі агульны агляд жыцьця мінуўшчыны нашага беларускага народу і паспрабуем зазірнуць у будучыню Беларусі.
У гісторыі бадай кажнага народу можна знайсьці часы лепшыя, сьвятлейшыя, і часы горшыя. Бо кажны бадай народ перажываў часы прыгожага разьвіцьця, размаху, перамогаў і часы цяжкога паніжэньня, падзелу, няволі і няўдачаў. Возьмем хоць бы такія слаўныя краі, як Грэцыя або Італія. Гэта былі калісь магутныя дзяржавы, якія сваім часам адыгравалі вялізарную ролю ў сьвеце,
Розныя народы і дзяржавы перажывалі і перажываюць розныя часы: то слабнуць і занепадаюць, то зноў адраджаюцца. Так, прыкладам, мы бачым, як і нашымі часамі некаторыя дзяржавы адраджаюцца і дужэюць, а іншыя занепадаюць. Усе гэта залежыць найчасьцей ад таго, як народ арганізуе сабе жыцьцё, на чым яго абапірае. Калі ён арганізуе сваё жыцьцё на здаровых для сябе народных, нацыянальных асновах і прынцыпах, дык ён магутнее і разьвіваецца. I наадварот, калі ў народзе шырацца нездаровыя прывычкі і калі ён зыходзіць на блудныя дарогі, тады ён занепадае.
Падобна было і з нашым беларускім народам. Калі Беларуская дзяржава, якая існавала спачатку ў форме незалежных княстваў (Полацкага, Смаленскага, Турава-Пінскага і іншых), а пасьля ў форме Вялікага Княства. Літоўскага, трымалася сваіх беларускіх нацыянальных прынцыпаў, свайго права і сваіх інтарэсаў, дык яна разьвівалася, красавала і мела нават уплывы на іншыя суседнія народы. I наадварот, калі беларускія кіраўнічыя колы пачалі гнацца за чужымі, прыкладам польскімі звычаямі, нахіламі, правамі і страцілі свой беларускі грунт, тады Беларуская дзяржава занепадала.
Такім парадкам, беларускі народ, як і іншыя народы сьвету, мае ў сваёй гісторыі часы горшыя і лепшыя. Дасьледваньні гэтых часоў вельмі цікавыя і павучальныя. Гэтымі дасьледваньнямі, пазнаваньнем свае беларускае гісторыі, павінен цікавіцца кажны беларус, а насамперш беларуская моладзь.
Галаўнейшымі мамэнтамі гісторыі Беларусі бязумоўна зьяўляюцца перш за ўсё тыя часы, калі выяўлялася самастойнае жыцьцё беларускага народу, або ягонае змаганьне за сваю самастойнасьць. Першым такім галоўным пэрыядам у гісторыі Беларусі зьяўляецца існаваньне самастойнага Беларускага гаспадарства ў форме Полацкага княства. Яно было шырака ведамае ва ўсходняй, заходняй і нават паўночнай Эўропе ўжо ў X стагодзьдзі.
Полацкае княства мела сваіх выдатных князёў і гаспадароў (Рагвалода, Усяслава Чарадзея, Брачыслава Усяславіча і інш.), якія ўмелі зарганізаваць дзяржаўнае жыцьцё ўнутры краю і здолелі абараніць сваё гаспадарства ад нападаў ворагаў-чужынцаў. Полацкае княства з часам згуртавала каля сябе бадай усе этнаграфічныя сучасныя беларускія землі-княствы Смаленскае, Турава-Пінскае і іншыя меншыя княствы, і мела свае ўплывы ў Прыбалтыцы, куды пасьля прыбылі нямецкія рыцары і, заснаваўшы гарады Рыгу і інш., арганізавалі сваю асобную ўладу.
Полаччына і Смаленшчына вялі шырокі гандаль з усходнімі краямі, а пасьля і з заходнімі дзяржавамі, насамперш з Нямеччынай. Беларусь тады была паважнай ваеннай сілай. З ёю лічыліся ўсе народы. Нашая Бацькаўшчына за тых часоў слыла як вялікі культурны асяродак, прамянеючы і на суседнія краі.
Да XIII стагодзьдзя значаньне Беларускае дзяржавы нагэтулькі ўзрасло, што да яе была далучаная сучасная Летува. Сілы-ж ейныя сталіся нагэтулькі вялікія, што яна магла даваць адпор найвялікшым ворагам. I тымчасам, калі ўсю Маскоўшчыну і Украіну заваявалі татары, Беларусь засталася непадбітай і незалежнай.
У XIV, XV, XVI стагодзьдзях тэрыторыя Беларускага гаспадарства, званага тады Вялікім Княствам Літоўскім, ладна пашырылася і абыймала землі ад
Значаньне Беларусі ўрэшце так узрасло, што да яе далучылася нават Польшча, выбіраючы сабе за караля беларускага гаспадара, князя Вялікага Княства — Ягайлу. Але, нажаль, у Вялікае Княства прасякалі з Польшчы ня добрыя ўплывы, перайманыя летувіскай і беларускай шляхтай. У выніку гэтага пашырылася прыніжэньне сялянства і ўведзеныя розныя прывілеі для шляхты, за якія яна гналася за цесную вунію Вялікага Княства з Польшчай. Пачалося таксама рэлігійнае змаганьне праваслаўя з каталіцтвам, што ішло з Польшчы, Усё гэта вяло Беларускую дзяржаву да заняпаду, тым больш што на ўсходзе дужэла Масква і пагражала некаторым беларускім землям.
Аднак дарма, што з Польшчы на Беларусь ішоў разлад, беларуская культура ў XV і XVI стагодзьдзях разьвівалася нязвычайна шпарка і дасягнула свайго найбольшага росквіту. Безьліч друкарняў, кніжак, школаў, мудрыя законы зьяўляюцца найлепшым прыкладам гэтага. Беларуская мова панавала ня толькі ў народзе, але ў урадах, сьвятынях, літаратуры, у княжых замках і ў пакоях дыплёматаў. Таму і ня дзіва, што нават і ў тым часе, калі шляхта і частка магнатаў за розныя асабістыя прывілеі пайшлі на службу Польшчы і, зрадзіўшы свой народ» урэшце злучылі Беларусь з Польшчай, Ідэя незалежнасьці Беларускага гаспадарства яшчэ доўга жыла ў народзе і выяўлялася ў розных формах. Так, прыкладам, калі Польшча ў XVII стагодзьдзі занялася вайной з Швэдыяй, беларускі князь Януш Радзівіл паспрабаваў зноў стварыць незалежнае Беларускае гаспадарства ў форме Вялікага Княства. Пасьля гэтага спробу адбудовы Беларускага гаспадарства рабіў гэтман Павал Сапега ў часе панаваньня ў Польшчы Яна Сабескага. Нажаль, аднак, і Сапегу спроба ратаваць Беларускае гаспадарства не ўдалася.
Па нейкім часе змаганьні за незалежнасьць заціхлі. А час ішоў. Шляхта і бальшыня польскіх і беларускіх магнатаў самаволіла і эксплёатавала народ ды давяла Вялікае Княства Літоўскае і Польшчу да таго, што іх падзялілі між трыма суседнімі дзяржавамі, прычым Беларусь апынулася пад уладай Расеі.
Але вось на пачатку XIX стагодзьдзя надыходзілі вялікія падзеі. 3 захаду Эўропы на ўсход ішоў Напалеон, пагражаючы Расеі..Тагачаснаму расейскаму цару Аляксандру ў 1811 г. прыйшла думка ўзнавіць Вялікае Княства, магутнае Беларускае гаспадарства — з тым каб адгарадзіцца ім ад Напалеона і ягонага наступу. Аднак ідэя гэтая зьявілася запозна, бо ўжо ў 1812 г. Напалеон ударыў на Расею і хутка забраў пад сваю ўладу ўсю Беларусь і Летуву.
Палякі, якія шмат спадзяваліся ад Напалеона, думалі, што ён адбудуе Польшчу і далучыць да яе Беларусь. Аднак Напалеон дазволіў паляком арганізаваць толькі Варшаўскае княства, а Беларусь і Летуву 1 ліпеня 1812 г. абвесьціў асобным гаспадарствам у форме Вялікага Княства, з асобным урадам, зусім незалежным ад Варшавы.
Крах Напалеона спыніў рэалізацыю думкі ўзнаўленьня Беларускага гаспадарства, але не надоўга. Бо ўжо праз 50 гадоў у сярэдзіне XIX стагодзьдзя (1862—1864) за ўзнаўленьне беларускае дзяржаўнасьці супроць расейскае няволі і эксплёатацыі змагаюцца лепшыя сыны беларускага народу пад правадырствам Кастуся Каліноўскага. А калі гэты выдатны правадыр загінуў на царскай шыбеніцы, ягонымі шляхамі змаганьня за незалежнасьць і адраджэньне беларускае культуры і гаспадаркі пайшлі іншыя лепшыя сыны Беларусі, ствараючы масавы беларускі адраджэнскі pyx.