БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
За апошнія 50 гадоў адраджэнскі pyx нагэтулькі ўздужэў, што калі ў 1914 г. выбухнула сусьветная вайна, а пасьля пачалася рэвалюцыя ў Расеі, беларускі народ узяўся за будову свае новае адроджанае беларускае дзяржаўнасьці. Адбываліся нарады, зьезды, арганізавалася беларуская армія, беларуская прэса, выдавецтвы,школы. У канцы 1917 г. у Менску быў скліканы Усебеларускі Кангрэс, які пацьвердзіў імкненьні лепшых сыноў беларускага народу да адбудовы Беларускага гаспадарства.
У змаганьні за незалежнасьць беларускі народ напатыкаў мноства перашкодаў. На ўсходзе, на месцы расейскай царскай сілы нарастала другая, варожая бальшавіцкая сіла, а на захадзе нарастала ізноў пагроза з Варшавы. Бальшавікі, якія не маглі сьцерпець беларускага нацыянальнага адраджэнскага руху, з дапамогай зброі і войска разагналі Усебеларускі Кангрэс.
Беларускі народ, прагнучы волі, не адступаў
Абвесьціўшы незалежнасьць, беларускі народ стараўся ўсімі сіламі ўтрымаць яе. I зноў, як і за часоў Каліноўскага, народ казаў, што ён жыў і жыць хоча. Ён адбіваў чужы наступ. Нажаль, варожая сіла перамагала. Не памагло і збройнае паўстаньне ў Случчыне ў вабароне незалежнасьці Беларусі. У 1921 годзе расейцы і палякі падзялілі нашую Бацькаўшчыну. Адна частка Беларусі апынулася пад уладай бальшавікоў, а другая пад уладай Польшчы.
Бальшавікі, каб прыцягнуць да сябе беларускія масы, не запярэчвалі патрэбы арганізацыі Беларускага гаспадарства і нават самі абвесьцілі 1 студзеня 1919 г. арганізацыю Беларускае Савецкае Сацыялістычнае Рэспублікі. Спачатку рэспубліцы гэтай былі нават вызначаныя шырокія межы, з Смаленшчынай улучна, пасьля, аднак, зусім звужаныя да шасьцёх паветаў Меншчыны і, урэшце, зноў крыху пашыраныя. Бальшавікі кідалі народу розныя абяцанкі: дакляравалі даць зямлю, працу і лепшую долю. А на самой рэчы ня толькі нічога не далі, але адабралі і тое, што гэты народ меў. Заміж лепшае долі завялі калгасную паншчыну, робячы селяніна нявольнікам. Падобна зрабілі і з работнікам. Усіх-жа тых беларускіх інтэлігентаў, што паверылі гэтай хлусьні і пайшлі на супрацоўніцтва, выкарыстаўшы, жорстка зьнішчылі.
Трэба зацеміць, што і ў больш далёкабачных польскіх колах, якія бачылі і баяліся нарастаньня бальшавіцка-расейскае сілы, выказваліся думкі што да аднаўленьня калішняга Вялікага Княства. Паводля гэтых думак, такое княства, як і калісь у мінуўшчыне, мусіла-б стрымваць Маскву ў ейных намерах паходу на Захад. Пасьля выявілася, што гісторыя палякоў нічога не навучыла. Яны і гэтым разам аказаліся няздольнымі ўжыцьцяўляць вялікія ідэі.
Бальшавіцкая і польская палітыка на Беларусі бяз жалю нішчыла ўсіх тых, што адважваліся працаваць і нават думаць аб рэалізацыі акту 25 сакавіка 1918 г. і аб запраўдным палепшаньні долі беларускага народу.
Частка другая ДРУГАЯ СУСЬВЕТНАЯ ВАЙНА I ПАВАЕННЫ ЧАС
XXX
Экспансыя Нямеччыны ў Эўропе.— Падзел Польшчы і заваяваньне Заходняй Беларусі арміямі СССР.— Супрацоўніцтва і напружаньне адносін паміж СССР і Нямеччынай.— Заходняя Беларусь пад уладай СССР.
У 1933 годзе ў Нямеччыне дайшла да ўлады ваяўнічая нацыяналістычная і тоталітарная партыя нацыянал-сацыялістых пад кіраўніцтвам Адольфа Гітлера. Гітлер уважаў, што неабходны жыцьцёвы прастор для нямецкага народу знаходзіцца на ўсходзе Эўропы, які трэба здабыць. Увесь час свайго панаваньня ў Нямеччыне Гітлер імкнуўся зрэалізаваць гэтае меркаваньне.
На пачатку свайго панаваньня Гітлер збройнай сілай далучыў да Нямеччыны тэрыторыі з нямецкім насельніцтвам. У сакавіку 1936 году былі далучаныя землі над Рэйнам (Саара). У 1938 годзе была акупаваная Аўстрыя і край Судэты, забраны ад Чэхаславакіі. Узмоцніўшы нямецкі ваенны патэнцыял, Гітлер распачаў заваяваньне сярэдняй і ўсходняй Эўропы. Ён заняў Чзхаславакію 15 сакавіка 1939 году, а Мэмэль (Клайпэду) забраў ад Летувы 23 сакавіка 1939 году.
23 жніўня 1939 году ўрады Нямеччыны і СССР падпісалі акт узаемнага ненападаньня і сакрэтную ўмову аб распадзеле іх сфэраў уплываў (Акт Ріббэнтроп — Молатаў). Гэтая ўмова дала магчымасьць Нямеччыне бесперашкодна напасьці на Польшчу 1 верасьня 1939 году і на працягу трох тыдняў заваяваць яе. 17 верасьня 1939 году арміі СССР напалі на Польшчу з ўсходу і занялі Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну. Польская дзяржава перастала існаваць. Акупаваную Польшчу немцы назвалі Гэнэральнай губэрняй. Мяжа паміж уладаньнямі Нямеччыны і СССР праходзіла цяпер па этнаграфічнай «лініі Курзона», аддзяляючай абшары палякоў ад земляў беларусаў і ўкраінцаў. Горад Беласток з акругай быў далучаны да Заходняй Беларусі.
У Вільні зараз-жа пачала выходзіць газэта «Беларуская Праўда", выдаваная журналістамі, прыехаўшымі з Менска. Хутка быў скліканы савецкімі ўладамі вялікі грамадзкі сход, на якім савецкія прамоўцы і мяйсцовыя беларусы, як А. Луцкевіч, жадалі далучэньня
На аснове ўмовы паміж урадамі СССР і Летувы ўрад СССР перадаў Вільню з беларускай акругай Летувіскай дзяржаве. Гэта быў абшар 2750 кв. міль з насельніцтвам 457 500 чалавекаў. На аснове ўмовы аб гэтай перадачы ўрад СССР атрымаў права на вайсковыя базы ў Летуве для арміі і флёты марской і паветранай. Камісар замежных спраў СССР В. Молатаў высьвятліў гэтую справу ў прамове на 5-й надзвычайнай сэсыі Вярхоўнага Савету СССР наступна: «Віленская тэрыторыя належыцца Летуве не дзеля яе насельніцтва. Не, мы ведаем, што бальшыня насельніцтва на гэтым абшары не летувіская. Але гістарычнае мінулае ды імкненьні летувіскага народу цесна зьвязаныя з горадам Вільня і ўрад СССР уважаў за неабходнае шанаваць гэтыя маральныя фактары». Цынізм гэтага выясьненьня вочавідны, бо, аддаючы Вільню Летуве, урад СССР падрыхтаваўся да заняцьця ўсяе Летувы.
Яшчэ перад перадачай Вільні Летуве савецкія ўлады НКВД правялі масавыя арышты беларускіх дзеячоў у Вільні і вывезьлі іх у СССР. Арыштаванымі былі і наступныя выдатныя беларускія дзеячы: Аляксандра Уласаў, Антон Луцкевіч, Вячаслаў Багдановіч, Антон Нэканда-Трэпка, жонка Радаслава Астроўскага Антаніна і яго сын Віктар, У. Суліма-Самойла, Макар Косьцевіч, С. Бусел, В. Грышкевіч, К. Глінскі, Шнаркевіч і іншыя.
Пасьля выхаду савецкіх войскаў з Вільні туды 28 кастрычніка 1939 г. прыбыло з Ковенскай Летувы летувіскае войска, некалькі родаў паліцыі, уключна з хутка зьненавіджанай паліцыяй бясьпекі (Саўгума), і тысячы літоўскіх урадоўцаў. У гэтым часе ў Вільні было каля 8% мяйсцовага летувіскага насельніцтва. Летувіскі ўрад неадкладна распачаў гвалтоўную летувізацыю насельніцтва брутальнымі мэтадамі. Беларусам летувіскія ўраднікі гаварылі, што яны не беларусы, а загубленыя летувісы; ім трэба толькі зьмяніць прозьвішча, дадаючы летувіскае заканчэньне на -ас, -іс, і г. п. ды навучыцца летувіскае мовы. Прозьвішчы прымусова змяняліся, напр.: Мінкевіч на Мінкявічус, Астроўская на Астраўскайтэ, Врубэль на Жвірбліс і г. п.Беларускае выдавецтва цяпер ня мела магчымасьці разьвівацца, выходзіла толькі адна ўзноўленая беларуская газэта «Крыніца» і тая, хоць займала ў дачыненьні да летувісаў лёяльнае становішча, вельмі часта канфіскавалася. Беларускіх школаў на правінцыі летувісы не далі магчымасьці адчыніць. Там працавалі далей школы польскія, або летувіскія, і ў іх настаўнікі ў гутарцы з дзецьмі, роднай мовай якіх была беларуская, карысталіся расейскай або польскай мовай, падтрымліваючы такім парадкам далей варожыя беларусам і летувісам расейскія і польскія ўплывы. У Вільні, праўда, на месцы беларускае гімназіі летувісы дазволілі стварыць беларускую прагімназію і пры ёй пачаткавую школу, але прагімназія бяз большае колькасьці пачаткавых беларускіх школаў ня мела даплыву вучняў і прызначалася, відаць, на заміраньне. На разьвіццё беларускае каапэрацыі беларусы таксама не атрымалі магчымасьцяў.
Беспрацоўная беларуская інтэлігэнцыя як была, так і засталася беспрацоўнай. Беспрацоўе сярод беларусаў нават павялічылася. Так прыкладам, за палякамі на пошце ў Вільні працавала 12 беларусаў, а за летувісамі ніводнага на працу не прынялі. Працу ў летувісаў хутчэй атрымлівалі палякі, чымся беларусы. Пры гэтым тыя беларусы, што не радзіліся ў горадзе Вільні або ў ейнай акрузе, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Аднак беларусы саматужна праводзілі нацыянальную беларускую працу, гуртаваліся каля Беларускага Навуковага Таварыства, а таксама каля заснаванага ў Вільні Беларускага Цэнтру, ладзілі лекцыі, сходы і наагул рыхтаваліся да вялікіх падзеяў і зьменаў, якія ўжо можна было прадбачыць.
3 верасьня 1939 году Англія і Францыя абвесьцілі вайну Нямеччыне і гэтым часова зьмянілі вайсковую экспансыю Нямеччыны з усходняга кірунку на заходні. Здаючы сабе справу з плянаванай нямецкай экспансыяй на ўсход, урад СССР скарыстаў з паўсталай сытуацыі і пасьпешна праводзіў забясьпячаньне сваіх заходніх уладаньняў далейшымі заваяваньнямі на заходніх межах. 30 лістапада 1939 году арміі СССР напалі на Фінляндыю і ў выніку перасунулі сваю мяжу з Фінляндыяй каля Ленінграду на поўнач, аддаючы за гэта Фінляндыі паводле мірнай умовы 12 сакавіка 1940 году прылягаючыя да яе абшары на далёкай поўначы. Наступна, ад 17 да 23 чэрвеня 1940 году, арміі СССР акупавалі Летуву, Латвію і Эстонію. 3 гэтае прычыны частка беларускіх дзеячоў змушаная была эміграваць з Летувы ў Нямеччыну. Тыя ж беларускія дзеячы, што засталіся, стараліся далей праводзіць у меру магчымасьці беларускую працу.