БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Касяк Іван

Савецкія місыі пашыралі весткі, што цяпер у СССР адбываліся вялікія перамены, усім дараваныя іх правіны і ўсе могуць бясьпечна варочацца на бацькаўшчыну. Значная колькасьць людзей паверыла гэтым весткам і добраахвотна паехала ў савецкія лягеры. Але большую частку бежанцаў пры дапамозе заходніх аліянтаў і місыі УНРРА прымусова перавозілі ў савецкія лягеры. Там Сьмерш праводзіў сьледства і вырашаў іх лёс: частка была расстраляная, а рэшта вывезеная ў канцэнтрацыйныя лягеры СССР на катаржныя работы.

Вайсковапалонных з былой брыгады «Беларусь» больш тыдня трымалі амэрыканцы. Вайсковапалонныя пачалі ўцякаць з лягеру і стараліся трапіць у цывільны беларускі лягер УНРРА ў Рэгэнсбургу.

Частку

вайсковапалонных беларусаў з лягеру каля Каму, выснажаных голадам і холадам, страціўшых надзею на вызваленьне, амэрыканцы прымусова вывезьлі ў іншы лягер каля Нюрнбэргу, а пазьней — у савецкі рэпатрыяцыйны лягер у Шэрбургу ў Францыі, Сярод іх быў палкоўнік Сокал-Кутылоўскі і іншыя афіцэры БКА, як і камандзіры і жаўнеры РОА. Іх павезьлі савецкім параплавам у СССР і лёс іх застаўся няведамы.

Лёс сяброў БЦР быў розны. Сябра БЦР гэнэрал Езавітаў пасьля хірургічнай апэрацыі ў 1945 годзе пад чужым прозьвішчам дастаўся на Беларусь, дзе працаваў настаўнікам. На настаўніцкай канфэрэнцыі ён быў распазнаны і пазьней павешаны ў Віцебску, дзе нарадзіўся.

Сябра БЦР М. Шкялёнак па дамоўленасьці з Дэмідовічам-Дэмідэцкім, працаўніком БЦР, у 1945 годзе пад чужым прозьвішчам паехаў у Польшчу, але быў выдадзены паліцыі і расстраляны ў Варшаве. Дэмідовічам-Дэмідэцкім апекаваўся прэзыдэнт Польшчы Берут, якога той разам з В. Іваноўскім перахоўваў у Менску пад час нямецкай акупацыі. Пасьля сьмерці Берута на Крыме Дэмідовіч-Дэмідэцкі быў арыштаваны савецкімі ўладамі і пазьней расстраляны ў Маскве.

Сябра БЦР Калядка добраахвотна паехаў у СССР у 1945 годзе і па ім загінуў усялякі сьлед.

Прэзыдэнт БЦР, як і іншыя сябры, якія засталіся ў Заходняй Эўропе пад уладай заходніх аліянтаў, ператрывалі часы паляваньня савецкай агэнтуры і праводзілі беларускую нацыянальную працу.

На працягу другой сусьветнай вайны беларускаму народу, беларускай культуры і гаспадарцы былі зробленыя вялічэзныя шкоды. На абшары БССР было зьнішчана 627 вёсак разам з насельніцтвам; 4258 вёсак разам з часткай іх насельніцтва; 209 гарадоў і раённых местачак было спалена і разбурана ў вялікай іх частцы, як Менск, Віцебск, Орша, Ліда, Гомель, Магілеў, Рагачоў, Жлобін, Быхаў, Полацк, Слуцк. Многія раёны былі амаль цалкам выпаленыя, як Суражскі, Мехаўскі, Дубровенскі, Лельчыцкі, Расонскі, Асвейскі, Бягомельскі, Плешчаніцкі і іншыя.

Адступаючыя ў 1941 годзе савецкія войскі забіралі з Беларусі ўсё: абсталяваньне прадпрыемстваў, запасы сыравіны, харчоў, жывёлу і працаздольных людзей, і палілі ўсё, чаго не маглі забраць з сабой, пакідаючы немцам спаленую зямлю.

У першым часе акупацыі на Беларусі было спакойна. Немцы не палілі вёсак і не мардавалі беларускага насельніцтва, а забіралі патрэбныя ім падаткі ў натуры і сыравіну. Жыдоўскае насельніцтва было адразу трактаванае ў нялюдзкі спосаб.

Арганізаваная ўрадам СССР дывэрсыйная і партызанская акцыя на Беларусі вынішчала беларускае нацыянальна сьведамае насельніцтва і правакавала немцаў да змаганьня з партызанамі і мардаваньня мяйсцовага насельніцтва. Такім чынам, адказнасьць за вялікія вынішчэньні беларускага насельніцтва і яго гаспадаркі ляжыць на маскоўскім урадзе, які трактаваў Беларусь як варожы край. Маскоўскі ўрад вынішчаў беларусаў сваімі рукамі і рукамі немцаў. Агулам у пару нямецкай акупацыі ў БССР было зьнішчана амаль паўтара мільёна мірнага насельніцтва. Да гэтага трэба дадаць каля 250 000 беларускіх жыдоў, якіх немцы вымардавалі згодна сваёй расавай тэорыі.

Па акупацыі Беларусі ў 1944 годзе вынішчаньне беларускага насельніцтва працягвалася далей. Савецкія ўлады адразу змабілізавалі ўсё мужчынскае насельніцтва ў вайсковазабавязаным веку. З іх

арганізавалася «апалчэньне», дрэнна ўзброенае І не абвучанае да вайны, якое адразу высылалася на першую лінію фронту. Гэта была адна з укрытых формаў вынішчаньня няпэўнага беларускага насельніцтва пад час вайны.

Наступна на Беларусь быў прысланы Сьмерш (тэрарыстычная арганізацыя пад назовам «Сьмерць Шпіёнам»), які прасеяў усё ацалелае насельніцтва Беларусі. Сьмерш арыштоўваў і вынішчаў рэшткі ўяўных ворагаў савецкай улады Замест нямецкіх шыбеніц па ўсім краю зьявіліся савецкія. Сярод шматлікіх ахвяраў на шыбеніцах згінулі летам 1944 году артыстыя Смаленскага і Менскага тэатраў, працаўнікі адміністрацыі, Самапомачы, настаўнікі, сьвятары і сяляне. У Вялейцы ў канцы 1944 году згінулі на шыбеніцы ў адзін дзень інж. К. Касяк, Л. Сапешка і іншыя працаўнікі адміністрацыі, агулам 23 асобы.

Савецкія вайсковапалонныя з Нямеччыны былі спраўджаныя праз Сьмерш і частка з іх расстраляная, а рэшта высланая ў канцлягеры. Такі лёс спаткаў і шмат каго з беларусаў, вывезеных на працу ў Нямеччыну.

Выдатнейшых беларусаў, схопленых савецкімі ўладамі у Нямеччыне, не стралялі на мейсцы, а вязьлі ў горад іх дзейнасьці і там публічна вешалі ў прысутнасьці сабранага насельніцтва. Так загінуў у Наваградку Павал Якуцэвіч, былы намесьнік БЦР, у Менску так загінуў Іван Жарскі, дацэнт. Менскага Унівэрсытэту, былы працаўнік БНС; у Нясьвіжы — А. Ясюк, камандзір аддзелу БКА.

Сьмерш расшукваў беларусаў, пражываўшых за мяжой шмат гадоў, якія былі грамадзянамі замежных краінаў. Іх арыштоўвалі і вывозілі ў СССР, дзе іх спаткаў розны лёс. Інж. Душ-Душэўскі, былы ўраднік БНР, быў арыштаваны ў Коўні і зьнік. Інж. В. Русак, дзеяч Слуцкага паўстаньня 1920 году, быў арыштаваны ў Празе Чэскай і прапаў. Забэйда-Суміцкі, сьпявак Міланскай опэры, арыштаваны ў Празе Чэскай і высланы ў канцлягеры Сібіру. Д-р А. Гэніюш, былы працаўнік БНС, і яго жонка Л. Гэніюш, паэтэса, арыштаваныя ў Празе Чэскай і высланыя ў канцлягеры Сібіру. Байкоў, выдатны вучоны, і Бакач, навуковы працаўнік, былі арыштаваныя ў Нямеччыне і высланыя ў канцлягеры Сібіру.

Л. Цанава, кіраўнік НКВД у БССР, пісаў у 1951 годзе, што бальшыня беларускіх нацыяналістых, будучы вылаўленымі і выкрытымі, ужо знайшлі магілу, уцалеўшыя таксама ня ўнікнуць заслужанай кары⁴.

Актыўныя чырвонаармейцы, якія даўжэйшы час былі стацыянаваныя ў краінах Заходняй Эўропы, па дэмабілізацыі высылаліся не да хаты, а у канцлягеры як заражаныя капіталістычнымі парадкамі.

Некаторае ўяўленьне аб вынішчэньні насельніцтва БССР за гэтыя часы паказваюць наступныя дадзеныя. У верасьні 1939 году насельніцтва БССР станавіла прыблізна 10,5 мільёна. Дваццаць гадоў пазьней, паводля перапісу насельніцтва, у БССР было толькі 8 054 600 чалавек. Апошнюю лічбу яшчэ трэба зьменшыць на вялікую колькасьць расейцаў, прысланых у БССР зараз па другой сусьветнай вайне. Можна прыпушчаць, што падобная прапорцыя вынішчэньня насельніцтва была і на беларускіх абшарах Смаленшчыны, Браншчыны і Вялікіх Лукаў, далучаных да Расейскай СФСР.

XXXVIII

Узнаўленьне БССР маскоўскім урадам.— БССР — сябра ААН.— Русыфікацыя Беларусі і эксплёатацыя яе для імпэрскіх мэтаў Савецкай Расеі.

Па сканчэньні другой сусьветнай вайны СССР стаўся вялікім пераможцам. У Сярэдняй Эўропе савецкія арміі занялі Польшчу, Чэхаславакію. Мадзяршчыну, Румынію, Баўгарыю і частку ўсходняй Нямеччыны. Усходнюю Прусыю Савецкі ўрад падзяліў на дзьве часткі, далучаючы паўдзённую да Польшчы, а з паўночнай стварыў Калінінградзкую акругу, далучаную да РСФСР. Беларусь з прыгранічнай краіны СССР стала нутранай краінай.