БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Украінскі тэрор супроць беларусаў на Палесьсі прыняў значныя і жорсткія памеры. Праваслаўны сьвятар Міхаіл Ражановіч і яго сямья былі беларусамі і служылі добрым прыкладам для сваіх прыхажанаў. Каб прысьпешыць украінізацыю аколіцы, група ОУН зарэзала яго трох дарослых сыноў. Наймалодшы сын схаваўся і ўцалеў, а сьвятара ў гэтую ноч ня было дома, таму ён і застаўся жывым.
У часе вайны і партызаншчыны на Беларусі працавалі з перабоямі пачаткавыя школы. На абшарах цывільнай адміністрацыі ў пачатку 1944 году былі наступныя колькасьці пачаткавых школаў па акругах:
Баранавіцкая 445 Менская (уключаючы Менск) 638
Вялейская 429 Наваградзкая 311
Ганцавіцкая 117 Пінская 126
Глыбоцкая 479 Пінская (украінскіх) 39
Лідзкая 397 Слонімская 224
Слуцкая 341
На
Бабруйская 314 Гомельская 342
Барысаўская 147 Магілеўская 298
Віцебская 367 Смаленская 296
Сярэднія школы былі арганізаваныя ў абмяжаванай колькасьці, з націскам на прафэсыйныя школы. Сярэднія мэдыцынскія школы былі ў гарадох Баранавічы, Менск і Смаленск.
Гімназіі і матуральныя курсы былі ў гарадох Смаленск, Віцебск, Рудня, Орша, Магілеў, Быхаў, Баранавічы, Наваградак, Бранск, Гомель, Клінцы і Старадуб.
Гандлёва-адміністрацыйныя школы дзеінічалі ў гарадох Баранавічы, Валожын і Маладэчна.
Настаўніцкія сэмінарыі былі ў Нясьвіжы, Паставах, Наваградку, Манастыршчыне (Смаленская акруга), Слоніме, Вялейцы, Ганцавічах і Маладэчне. Рамесьніцкія школы існавалі ў гарадох Баранавічы. Клецк, Магілеў, Віцебск, Слонім, Слуцк і Быхаў.
Прагімназіі былі ў Баранавічах, Наваградку, Слоніме, Смаргоні і Глыбокім.
Мэдычны Інстытут быў адчынены ў Магілеве, а пазьней пераведзены ў Новую Вялейку.
XXXVI
Другі Усебеларускі Кангрэс, яго прабег ды пастановы.
Упаўнаважаньне Беларускай Цэнтральнай Рады як народнага прадстаўніцтва, атрыманае ад нямецкіх акупацыйных уладаў, з абмяжаваным абсягам дзейнасьці, акрэсьленым у накінутым з гары Статуце, не адказвала беларускім нацыянальным імкненьням. Імкнучыся да адраджэньня беларускай самастойнай дзяржаўнасьці, БЦР хацела стварыць аўтарытэтнае нацыянальнае прадстаўніцтва, паходзячае з волі беларускага народу. Такая рэпрэзэнтацыя пры наяўнасьці собскай збройнай сілы магла-б быць дзейнікам, з якім нямецкія акупацыйныя ўлады мусілі-б лічыцца як з саюзьнікамі, а заходні сьвет — як з самастойным беларускім дзяржаўным фактарам. 3 гэтымі мэтамі БЦР звярнулася да немцаў з прапановаю аб скліканьні Другога Усебеларускага Кангрэсу перад прыняцьцем ад іх паўнамоцтваў. Фактычна кангрэс меў даць агульнанароднае паўнамоцтва для БЦР, уневажняючы гэтым нямецкі мандат. Неабходнасьць правядзеньня кангрэсу беларусы аргумэнтавалі важнай для немцаў у тым часе прапагандовай антысавецкай роляй кангрэсу Як прабег кангрэсу, так і ягоныя пастановы праектаваліся яго арганізатарамі ў духу і напрамку беларускіх нацыянальных патрэбаў бягучага часу.
Кангрэс быў скліканы Беларускай Цэнтральнай Радай на 27 чэрвеня 1944 году ў сталічным горадзе Менску. Паседжаньні кангрэсу адбываліся ў Менскім гарадзкім тэатры. Уваход у тэатр быў аздоблены беларускім дзяржаўным гербам «Пагоня» і беларускімі нацыянальнымі сьцягамі. У зале, над прэзыдыюмам, быў вялікі напіс: «3 Цэнтральнаю Радаю — за Вольную Беларусь!» Будынак тэатру пад час кангрэсу знаходзіўся пад аховай Беларускай Афіцэрскай Школы.
Кангрэс адчыніў прывітаньнем і пажаданьнем посьпехаў у працы прэзыдэнт БЦР Астроўскі. Прэзыдэнтам кангрэсу быў выбраны Яўхім Кіпель, шматгадовы вязень савецкіх канцэнтрацыйных лягероў, а цяпер кіраўнік навуковага аддзелу БЦР. Віцэ-прэзыдэнтамі былі выбраныя інж. Іван Касяк, намесьнік Глыбоцкай акругі, і Васіль Рагуля, былы сэнатар польскага сэнату. Сакратарамі былі выбраныя судзьдзі Менскага акруговага суду Леанід Галяк і Бранавіцкі.
Прэзыдэнт кангрэсу Кіпель у сваім прывітальным звароце сьцьвердзіў, што толькі два разы прадстаўнікі беларускага народу ўсёй Беларусі былі ў стане сабрацца і выказаць сваю волю: на Першым Усебеларускім Кангрэсе дваццаць шэсьць гадоў таму назад і цяпер. Бальшавіцкія зьезды на Беларусі не былі беларускімі народнымі прадстаўнікамі, таму што вялікая бальшыня ўдзельнікаў іх былі не беларусамі. Прэзыдэнт кангрэсу заклікаў дэлегатаў быць самаахвярнымі і мудрымі пры вырашаньні спраў, каб дапамагчы беларускаму народу выйсьці з гора і нядолі
Кангрэс прыняў прапанову запрасіць у прэзыдыюм удзельнікаў Першага Кангрэсу, пасьля чаго некалькі дзесяткаў дэлегатаў занялі мейсцы ў прэзыдыюме, а сярод іх прэзыдэнт БЦР Р. Астроўскі, былы пасол у польскім сойме Фабіян Ярэміч з Вільні, д-р Я. Станкевіч з Прагі, палкоўнік Канстанцін Езавітаў з Рыгі.
Наступна прэзыдэнт Астроўскі даў шырокую справаздачу з дзейнасьці БЦР за мінулыя шэсць месяцаў. На пачатку ён падаў гістарычны нарыс падзеяў на Беларусі ад часу Першага Кангрэсу да стварэньня БЦР. Падзел Беларусі Рыскім трактатам паміж Савецкай Расеяй і Польшчай у 1921 годзе прынёс чужацкую акупацыю і вельмі цяжкі прасьлед і вынішчэньні беларускаму народу. Аднак народ ператрываў іх і ў зьмененых абставінах распачаў працу і барацьбу за свае нацыянальныя інтарэсы. Вялікім асягненьнем у гэтай барацьбе зьяўлялася стварэньне Беларускай Цэнтральнай Рады, якая задзіночыла нацыянальныя сілы. У гэты час уся Беларусь, за выняткам гарадоў, ужо ёсьць апанаваная партызанамі, і для перамогі над імі патрэбная барацьба ўсяго беларускага народу. Таму і была праведзеная мабілізацыя ў Беларускую Краёвую Абарону, паасобныя батальёны якой ужо змагаюцца з савецкімі партызанамі.
Па акругах арганізаваныя намесьніцтвы БЦР, якім падпарадкаваныя аддзелы культуры і навукі, школы, сацыяльна-грамадзянская апека і Беларуская Народная Самапомач. У бліжэйшым часе да БЦР будзе перададзеная палата здароўя і Саюз Беларускай Моладзі. Кожны з аддзелаў БЦР прарабіў паважную працу ў сваёй галіне, аб чым прэзыдэнт падаў інфармацыі.
Наступна прэзыдэнт злажыў паўнамоцтвы свае і БЦР у рукі кангрэсу, які павінен вырашыць аб далейшым лёсе Беларусь
У дыскусыі над справаздачай прэзыдэнта прамаўлялі Эмануіл Ясюк, старшыня Стаўпецкага павету і Мікалай Дзямідаў, прадстаўнік беларусаў з Ліды. Ясюк падкрэсьліў вагу арганізацыі БКА як беларускай нацыянальнай збройнай сілы, пажадаў БЦР далейшых посьпехаў у працы. Дзямідаў зьвярнуў увагу на асягненьні БЦР у галіне беларускіх школаў і заклікаў да падтрымкі БЦР.
Прэзыдэнт кангрэсу Кіпель адзначыў асягненьні БЦР у розных галінах і прапанаваў уважаць БЦР за беларускі нацыянальны ўрад. Далей ён падаў да ведама паступіўшую ў прэзыдыюм наступную прапанову: «Другі Усебеларускі Кангрэс сьцьвярджае, што з гэтага моманту БЦР з прэзыдэнтам Радаславам Астроўскім на чале зьяўляецца адзіным правамочным прадстаўніцтвам беларускага народу». Прапанова была прынятая кангрэсам аднагалосна.
Наступна былі выбраныя мандатныя і рэзалюцыйная камісіі, якія неадкладна прыступілі да сваёй працы, а пленум кангрэсу ў тым часе заслухаў пісьмовыя і вусныя прывітаньні. Па адчытаньні прывітальнага ліста ад гэнэральнага камісара Беларусі фон Готтбэрга кангрэс прыняў тэкст ліста ў адказ на прывітаньне. З прывітаньнем ад БКА выступіў капітан В. Чабатарэвіч, пісьмовыя прывітаньні паступілі ад Кэнігсбэргскага аддзелу БНС і ад жаўнераў Службы парадку з усходняга фронту. Кангрэс таксама віталі ад Саюзу Беларускай Моладзі Міхаіл Ганько ў асысьце д-ра Надзеі Абрамавай і групы юнакоў і юначак; ад сялян, работнікаў і інтэлігэнцыі настаўніца Апалёнія Савёнак; ад беларускага праваслаўнага духавенства архіяпіскап Філафей; ад баптыстых прэсьвіцер Дзекуць-Малей; ад рыма-каталіцкага духавенства кс. Пётра Татарыновіч.
Справаздачу мандатнай камісіі адчытаў праф. Іван Жарскі. У кангрэсе прымалі ўдзел 1039 дэлегатаў ад усёй Беларусі і замежных беларускіх арганізацыяў. Прысутнічалі дэлегаты ад акругаў Гэнэральнага камісарыяту Беларусі і ад вайсковай зоны, уключаючы Смаленскую, Бранскую, Чарнігаўскую, Арлоўскую, Берасьцейскую, Пінскую, Гомельскую і іншыя. Беларускія тэрыторыі, далучаныя да іншых краёў, як Вялейшчына, Беласточчына і Дзьвіншчына, таксама прыслалі дэлегатаў на кангрэс. Прыехалі прадстаўнікі ад беларускіх арганізацыяў з Рыгі, Варшавы, Лодзі, Кракава, Кэнігсбэргу, Бэрліна і Вены. Паводля прафэсыі было: настаўнікаў 276, сялянаў 245, работнікаў 142, службоўцаў 234, інжынераў 31, юрыстых 25, журналістых 14, аграномаў 13 і розных іншых 34. Паводля веравызнаньня было: праваслаўных 903, рыма-каталікоў 125, эвангэлікаў 5, старавераў 5 і магамэтанаў 1.