Гронкі гневу
Шрифт:
— Дурасць нейкую ляпнуў, а адрачыся не хочаш. У лістку ж ясна напісана: людзі патрэбныя. А ты на смех мяне падымаеш, кажаш: не, не патрэбныя. Хто ж з нас ілжэ?
Абадранец паглядзеў у сярдзітыя вочы бацькі, і позірк яго пахмурнеў.
— У лістку ўсё правільна, — сказаў ён. — Людзі патрэбныя.
— Якога ж ты чорта бударажыш нас сваім смехам?
— Бо вы не ведаеце, якія ім людзі патрэбныя.
— Куды ты хіліш?
Сабраўшыся з духам, абадранец сказаў:
— Слухай, колькі ім там чалавек трэба?
— Восемсот напісана, а гэта ж толькі ў адным маленькім
— Аранжавы такі лісток?
— Аранжавы.
— Там і прозвішча стаіць… такі і такі агент па найме?
Бацька палез у кішэню і выцягнуў з яе складзены папалам лісток.
— Правільна. Адкуль ты ведаеш?
— Паслухай, — сказаў абадранец, — усё гэта лухта. Яму трэба восемсот рабочых. Ён бярэ і друкуе пяць тысяч лісткоў, і яны трапляюць на вочы, можа, дваццаці тысячам чалавек. Тысячы дзве-тры з іх зрываюцца з месца — тыя, у каго розум памутнеў ад гора.
— Дык гэта ж нейкая бязглуздзіца! — усклікнуў бацька.
— А ты спярша стрэнься з чалавекам, які выпускае такія лісткі. З ім самім альбо з тым, хто на яго працуе. Пажыві ў лагеры ля прыдарожнай канавы разам з паўсотняй такіх самых сем'яў, як твая. Чалавек гэты зазірне ў тваю палатку, гляне, ці засталося ў цябе што ў рот пакласці, і, калі ўбачыць, што пуста, запытае: «Хочаш работу атрымаць?» Ты ўзрадуешся: «Вядома, хачу, містэр. Вялікі вам дзякуй за такую прапанову». А ён скажа: «Я вазьму цябе». Ты запытаеш: «Калі выходзіць?» Ён табе ўсё расталкуе — і куды прыходзіць, і а якой гадзіне — і далей пойдзе. Яму, можа, усяго дзве сотні рабочых патрэбныя, а ён пагаворыць з пяццю сотнямі, а тыя яшчэ і іншым раскажуць, і, калі ты прыйдзеш, куды табе сказана, там іх ужо тысяча. Тады чалавек гэты абвесціць: «Я плачу дваццаць цэнтаў у гадзіну». Каля паловы з тых, што прыйшлі, назад пойдзе, але чалавек пяцьсот застанецца — яны так згаладаліся, што гатовыя і за сухі праснак працаваць. У агента гэтага кантракт на збор персікаў альбо на збор бавоўны. Цяпер дайшло? Чым больш набяжыць народу і чым людзі галаднейшыя, тым менш ён плаціць будзе. А калі яму трапляюцца шматсямейныя, з дзецьмі малымі… дык… Ах, чорт! Я ж казаў, што не буду расстройваць цябе.
Людзі пазіралі на чалавека ў лахманах халоднымі вачамі, ацэньваючы кожнае яго слова. Ён сумеўся.
— Сказаў, што не буду расстройваць, але ж вось не стрымаўся. Ты ўсё роўна паедзеш. Назад не павернеш.
На ганку запанавала цішыня. А ліхтар шыпеў, і вакол яго вяночкам кружыліся начныя матылі. Чалавек у лахманах усхвалявана загаварыў:
— Я параю табе, што рабіць; калі такі вось агент пачне на працу зазываць. Слухай! Ты спытайся ў яго, колькі ён плаціць будзе. Скажы яму, няхай на паперцы табе напіша. Папрасі, няхай напіша. Я ўсім вам кажу: вас абдураць, калі вы гэтага не зробіце.
Гаспадар, седзячы на крэсле, падаўся наперад, каб лепш разгледзець гэтага абадранага, бруднага чалавека. Ён пачухаў зарослыя сівымі валасамі грудзі і халодным тонам запытаўся:
— А ты часам не з бунтаўшчыкоў гэтых? Не з рабочых-падбухторшчыкаў?
Чалавек у лахманах выгукнуў:
— Не, бог сведка!
— Іх шмат развялося цяпер, — сказаў гаспадар. — Швэндаюцца тут, людзей
Чалавек у лахманах выпрастаўся.
— Я хацеў перасцерагчы вас, людзі, — сказаў ён. — Цэлы год прайшоў, пакуль я разабраўся ва ўсім гэтым. Спачатку двух дзяцей пахаваў і жонку, і толькі тады зразумеў. Але вам не ўтлумачыш, я ведаю. Мне таксама не ўтлумачылі ў свой час. Хіба ж раскажаш пра тое, як малыя ляжаць у палатцы з успушанымі жыватамі, а самі — скура ды косці, дрыжаць і скавычуць, як шчанюкі, а я бегаю, работы шукаю… не за плату, не за грошы! — выкрыкнуў ён. — Госпадзі, хоць за кубак мукі і лыжку здору! А потым прыходзіць следчы. Смерць дзяцей настала ад сардэчнай недастатковасці, кажа. Так і запісаў. Іх калаціла, а жываты надзьмутыя, як пузыры парасячыя.
Навокал яго ўсе маўчалі, трохі раскрыўшы раты. Амаль стаіўшы дыханне, пазіралі на чалавека ў лахманах.
Ён абвёў позіркам кола твараў, павярнуўся і шпарка пайшоў прэч, у цемру. Яна праглынула яго, але доўга яшчэ чулася шарканне крокаў, шоргат ног па дарозе. Па шашы прамчалася легкавая машына, і фары яе на міг вырвалі з цемры постаць чалавека: ён ішоў, валакучы ногі, нізка апусціўшы галаву, засунуўшы рукі ў кішэні чорнага пінжака.
Людзі каля ганка неспакойна заварушыліся. Нехта прамовіў:
— Ну што ж, час ужо позні. Трэба спаць класціся.
Гаспадар сказаў:
— Лайдак нейкі. Цяпер па дарогах шмат такіх бадзяецца. — І змоўк. Адкінуўся разам з крэслам да сцяны, пачухаў шыю пад падбародкам.
Том сказаў:
— Зайду на хвілінку да маці, а тады крыху далей ад'едзем.
Джоўды пайшлі ад ганка. Бацька сказаў:
— А што, калі ён праўду казаў?
Яму адказаў прапаведнік:
— Вядома, праўду. Сваю праўду. Ён нічога не выдумляў.
— А мы як? — запытаўся Том. — Для нас гэта таксама праўда?
— Не ведаю, — сказаў Кейсі.
— Не ведаю, — сказаў бацька.
Яны падышлі да палаткі — перакінутага цераз вяроўку брызенту. Усярэдзіне было цёмна і ціха. Калі яны падышлі блізка, нешта шэрае заварушылася на зямлі каля ўвахода і паднялося на ўзровень чалавечага росту. Гэта маці выйшла ім насустрач.
— Усе спяць, — сказала яна. — І бабка нарэшце задрамала. — Тут яна ўбачыла Тома і занепакоена запыталася: — Як ты тут апынуўся? Усё абышлося шчасліва?
— Наладзілі, — адказаў Том. — Можам ехаць далей разам з вамі.
— Дзякуй богу, — сказала маці. — Мне ўжо тут не сядзіцца. Хутчэй бы туды, дзе зеляніна вакол, прыволле. Хутчэй бы даехаць.
Бацька адкашляўся.
— А тут адзін расказваў…
Том таргануў яго за локаць.
— Ага, цікава было паслухаць, — сказаў ён. — Народу туды, кажа, едзе процьма.
Маці прыглядалася да іх у змроку. Пад брызентавым навесам кашлянула і засапла ў сне Руці.
— Я іх памыла. За ўсю дарогу першы раз вады на купанне хапіла. І вам яшчэ засталося, можаце памыцца. У дарозе хутка пэцкаешся.