Гронкі гневу
Шрифт:
— А ўсё ж на поўнач яны нас не завярнулі, — сказаў ён. — Куды нам трэба, туды і едзем, няхай нават і давялося падкурчыць дзеля гэтага хвост.
Цьмянае святло фар абмацвала чорную шашу перад машынай.
Раздзел дваццаць першы
Людзі, што зняліся з месца ў пошуках прыстойнага жыцця, сталі цяпер вандроўнікамі. Перад сем'ямі, якія раней мелі невялікія ўчасткі зямлі, жылі і паміралі на сваіх сарака акрах, карміліся ці галадалі, беручы з гэтых акраў усё, што яны давалі, — перад гэтымі сем'ямі цяпер рассцілаўся
І раптам машыны сагналі гэтых людзей з месца, і людзі павалілі на дарогі. Вандроўнае жыццё перамяніла іх; шашэйныя дарогі, прыдарожныя лагеры, страх перад голадам і сам голад іх перамянілі. Дзеці, якіх не было чым карміць, перамянілі іх, няспынны рух перамяніў іх. Яны былі вандроўнікі. І людская варожасць перамяніла іх, спаяла, з'яднала — тая варожасць, што прымусіла жыхароў маленькіх гарадкоў збірацца ў групы, брацца за зброю і сустракаць іх як захопнікаў — атрады, узброеныя ручкамі ад кірак, канторшчыкі і крамнікі, узброеныя стрэльбамі, ахоўвалі свой свет ад свайго ж народа.
На Захадзе ўзнялася паніка, калі вандроўнікі запаланілі дарогі. Уласнікі спалохаліся за сваю ўласнасць. Людзі, якія ніколі не галадалі, убачылі вочы галодных. Людзі, якія ніколі не ведалі моцных жаданняў, убачылі прагны бляск у вачах вандроўнікаў. І жыхары гарадкоў, жыхары ціхіх навакольных мясцін аб'ядналіся для самаабароны; яны пераканалі сябе, што самі яны добрыя грамадзяне, а захопнікі гэтыя — дрэнныя. Яны гаварылі: гэтыя праклятыя Окі — брудныя, цёмныя людзі. Яны дэгенераты, сексуальныя маньякі. Гэтыя праклятыя Окі — зладзеі. Яны крадуць усё, што трапіцца пад руку. У іх няма павагі да ўласнасці.
І апошняе адпавядала праўдзе, бо адкуль чалавеку немаёмнаму адчуваць сверб уласніцтва? А абараняючыся, людзі гаварылі: яны разносяць заразу, яны неахайныя. Дзяцей іх нельга пускаць у школы. Яны чужынцы. Ці хацелі б вы, каб сястра ваша гуляла з кім-небудзь такім?
Мясцовыя жыхары ўсімі сіламі распальвалі ў сабе жорсткасць. Яны фарміравалі атрады, часці і ўзбройвалі іх — дубінамі, стрэльбамі, газавымі бомбамі. Краіна належыць нам. Мы не дазволім усякім Окі выйсці з-пад улады. Але тыя, каму далі зброю, зямлёй не валодалі, а думалі, што валодаюць. І канторшчыкі, што хадзілі вечарамі на ваенную муштру, таксама нічога не мелі, а ў дробных крамнікаў былі толькі поўныя шуфляды даўгавых распісак. Але нават доўг — гэта ўжо нешта такое, і пісарства таксама не дробязь. Канторшчык думаў: я атрымліваю пятнаццаць даляраў на тыдзень. А што, калі які-небудзь пракляты Окі пойдзе на тую ж работу за дванаццаць? І дробны крамнік думаў: хіба магу я раўняцца з чалавекам, у якога няма даўгоў?
А вандроўнікі сцякаліся з усіх бакоў на вялікія дарогі, і ў вачах у іх быў голад, у вачах у іх былі іхнія патрэбы. Яны не валодалі логікай доказаў, не мелі сістэмнага плана дзеянняў, за імі не было нічога, акрамя іхняга мноства і іхніх патрэб. Калі дзе-небудзь паяўлялася работа беднаму чалавеку,
Калі ён згодзен за дваццаць пяць, я пайду за дваццаць.
Не, вазьміце мяне, я галадаю. Я буду працаваць за пятнаццаць. Буду працаваць за харч. У мяне малыя дзеці. Вы паглядзелі б на іх! Цела ў іх пачало пакрывацца болькамі, яны не могуць бегаць. А дасі ім якога ападу, у іх успушваюцца жываты. Мяне бярыце, мяне. Я буду працаваць хоць за кавалак мяса.
І шмат каму гэта было на руку, бо аплата працы падала, а цэны заставаліся ранейшыя. Буйныя ўласнікі радаваліся і рассылалі яшчэ больш лісткоў, завабліваючы яшчэ больш людзей. І плата падае, а цэны ранейшыя. І ўжо недалёка той час, калі да нас вернецца рабства.
Неўзабаве буйныя ўласнікі і кампаніі вынайшлі новы спосаб. Буйны ўласнік набываў кансервавы завод. Калі выспявалі персікі і грушы, ён збіваў цану на фрукты ніжэй сабекошту. І, будучы гаспадаром кансервавага завода, браў сам у сябе фрукты па нізкай цане, а цану на кансервы ўзнімаў і на гэтым нажываўся. А дробныя фермеры, у якіх не было кансервавых заводаў, трацілі свае грошы, і фермы іх пераходзілі да буйных уласнікаў і да банкаў і кампаній, што таксама мелі кансервавыя заводы. З цягам часу дробных фермаў рабілася ўсё менш і менш. Дробныя фермеры перабіраліся ў гарады і хутка вычэрпвалі свае крэдыты і цярпенне сяброў сваіх і сваякоў. І тады яны таксама выязджалі на шашу. І ўсе дарогі былі забітыя людзьмі, што прагнулі працы і гатовыя былі пайсці дзеля яе нават на забойства.
А кампаніі і банкі рыхтавалі сабе пагібель, толькі не ведалі гэтага. На палях абапал дарог вырас добры ўраджай, а па дарогах ехалі галодныя людзі. Клеці былі поўныя, а дзеці беднякоў раслі рахітыкамі, і на целе ў іх высыпалі пелагрычныя прышчы. Буйныя кампаніі не ведалі, што мяжа між голадам і гневам вельмі тонкая. І грошы, якія маглі б пайсці на аплату працы, ішлі на газы, зброю для іх агентаў і шпегаў, на чорныя спісы, на муштру. Людзі, як мурашкі, распаўзаліся па дарогах у пошуках працы, хлеба. І гнеў пачаў брадзіць у душах людзей.
Раздзел дваццаць другі
Было ўжо зусім позна, калі Том Джоўд збочыў на грунтавую дарогу, шукаючы лагер Уідпэтч. Агні трапляліся рэдка. Толькі зарыва, што палыхала ззаду на небе, паказвала, дзе быў Бейкерсфілд. Грузавік ішоў павольна, дробна трасучыся кузавам, перад яго коламі з дарогі ўцякалі кошкі, якія выйшлі на начное паляванне. Каля скрыжавання дарог стаяла купка белых драўляных дамкоў.
Маці спала, седзячы паміж Томам і бацькам, а той маўчаў усю дарогу, аддаўшыся сваім думкам.
Том сказаў:
— Дзе яго шукаць, не ведаю. Можа, пачакаем тут світання і спытаемся ў каго-небудзь з тутэйшых жыхароў? — Ён спыніў грузавік каля дарожнага знака, і ў гэты момант яшчэ адна машына пад'ехала да скрыжавання. Том высунуў галаву з кабіны:
— Гэй, містэр, можа, ведаеце, дзе тут вялікі лагер?
— Трымай прама.
Том пераехаў скрыжаванне і праз некалькі соцень ярдаў спыніўся. Наперадзе відаць былі высокая драцяная агароджа і шырокія вароты, да якіх вяла пад'язная дарога. За варотамі стаяў маленькі дамок з адным асветленым акном. Том павёў машыну да варот. Раптам грузавік падскочыў і з грукатам асеў на зямлю.