Пляц Волі

Пашкевіч Алесь

Паступова менскае таварыства ператварылася ў асьветніцкую і культурніцкую арганізацыю. Старшынёй — з прапановы Багдановіча — абралі Скірмунта, вядомага абшарніка, былога сябры І дзяржаўнай Думы. Пасьля лютаўскай рэвалюцыі адзьдзел абвясьціў сябе нацыянальным камітэтам. Аляксюк увайшоў у Выканкам грамадзкай бясьпекі Менску — неафіцыйны орган «агульнарасійскага» Часовага ўраду. Правялі мітынгі ў Менску і Бабруйску — з прамовамі па-беларуску, а ў сакавіку 1917-га арганізавалі з'езд беларускіх нацыянальных арганізацыяў, які

і сфармаваў Беларускі Нацыянальны Камітэт (як юрысты ў яго ўвайшлі Шантыр і Аляксюк). Старшынёй зноў абралі Скірмунта, які ачольваў дэлегацыю да Часовага ўрада ў Піцер… І каб не рэвалюцыя кастрычніцкая, каб ня войны — хто ведае, як усё сталася б і што місія тая прынесла б… А можа, і паўстала б яшчэ тады незалежная Беларусь — паперадзе і Польшчы, і Украіны?

І зноў неадчэпнае, зноў неадказанае: чаму? Чаму сталася так, як сталася?»

(З запісаў Алеся Ваяра.)

Гарун жыў у дальнім пакоі Беларускай Хаткі. «І два бакі грубкі, і два вакенцы ў прысады — чым не рай у межах зімовага гораду!» — не раз паўтараў гаспадар пакоя. Каля грубкі — ложак, за ім — на ўсю сценку — шафа з кнігамі, часопісамі, падшыўкамі газэт (іх Алесь ужо ўсе перачытаў). Паміж вокнамі — пісьмовы стол..

Гарун запаліў святло, згроб са стала кнігі й спісаныя аркушыкі, разгарнуў ільняны абрусік, з шуфляды дастаў сала, дзве цыбуліны, хлеб і кварту беленькай…

— Ну, братка, хай ім усім добра будзе! Мы ж давай па кропельцы — і сагрэемся, і палечымся…

Навучыла жыццё Гаруна не запасіць-хаваць надоўга ў сабе чорнае…

А «ім» і насамрэч добра было: госці — Меражкоўскі, Гіпіус, Злобін — затым яшчэ лекцыю пра Міцкевіча прачыталі — і вырашылі ў Польшчу перабірацца. Да вакзала на аўто Жэлігоўскага даехалі, ва ўтульным купэ хуткага цягніка — да Вільні, у мяккім спальным вагоне (ужо ранняй вясной) — да Варшавы.

Зусім па-іншаму праз некалькі месяцаў выбірацца ў чужбіну будзе хворы Гарун…

«Пад штандар бел-чырвона-белы»

(Уладзімер Жылка)

Была зіма, яе першая паслякалядная нядзеля, бадзёры ранішні мароз, брыльянты звонкай шэрані на дрэвах, мора снегу з затупленымі «хвалярэзамі» лясоў (каб не яны, то — здавалася — снежна-малочнае мора паўскочвалася б на невялікія астраўкі вакольных вёсак і затапіла б іх), — і была дарога праз гэтае белае мора, зранку яшчэ непрабітая, не пратораная, трымацца якой, не збіцца дапамагалі аграмадныя прыдарожныя маякі-дубы.

На лёгкіх санях — трое. За вазніцу — сталага веку дзядзька, у кажушку, бітых валёнках, аблавушцы з зайца. Да ягонай шырокай спіны прыхінуліся два хлапцы, амаль адналеткі. Гадоў па дваццаць можна было б даць ім, хоць і з нацяжкаю. Накрытыя грубай апонаю, маўчалі.

— Го, вераб'і!.. Прачынайцеся ўжо. Вунё й горад відзён, — гэта дзядзьку надакучыла трымаць маўчанку.

Раскатурхвацца й вылузвацца з-пад нагрэтай апоны хлопцам, па-праўдзе, не хацелася. Ды самі ж напрасіліся,

надакучыла адно ў вёсцы аснежанай лайдакаваць…

Хлопцы — стрыечныя браты. Пажылі разам, паразумеліся, пасябравалі. На паляванне нават аднаго разу выбіраліся, за што дасталося ім на абаранкі ад сённяшняга вазьніцы (аднаму ён бацькам, другому дзядзькам даводзіўся). Пасля тога і стрэльбу ад іх перахаваў, і вось сёння на кірмаш браць напачатку не ўсхацеў — «Клопату адно з вамі, падшыванцамі…»

Сам жа ён і паляўнічым, і бондарам добрым быў. І не толькі тога-сёга прыкупіць збіраўся, але й сам на продаж шмат меў — і скурак лісіных і заечых, і кадак, і бондаў розных (ледзь праз іх уплішчыліся хлопцы на сані).

Напачатку сталі вынырваць з белічы слуцкія драўляныя дамкі з цаглянымі камінамі, а затым вуліца раптам расплылася, і яны апынуліся на рынкавым пляцы, ужо абуджаным, запоўненым людам (гэта яшчэ былі адны прадаўцы, але й ім цікава ж дазнацца пра цэны — на ўсё, што трапляла на вочы, — і ўжо бадзёрая гамана гудзела — як у вуллі — над рынкам).

Каб на якую паўгадзіну затрымаліся ўдома, ім магло б і месца тут не хапіць. Цмокаючы, праціснуліся такі ледзь не на пазадворкі і спешка пачалі раскрываць сані, расстаўляцца.

А тады і пакупнікі пайшлі, таксама гаваркія, нібыта стомленыя ад свайго маўклівага запечнага сядзення. Здавалася нават, што не купляць што-кольвечы цягнуліся сюды, а языкамі пакруціць-памянтоліць. Як жанкі, так і дзядзькі. І гаварылі — аж зайздросна станавілася. Гаспадароў сын кудысь збег. А пляменнік, ціхмяны, сарамлівы крыху, дзядзьку дапамагаць застаўся. Напачатку, прызнацца, разгубіўся нават — во дзе мова, во ў каго вучыцца! І лавіў пажадна і выразы, і словы нечаканыя, часта нават і невядомыя яму й незразумелыя.

–  Бач, мы такую нелапую дарогу сюды пратапалі, а ён столькі за зайца дзярэ! — падшпільвала паўнаватая цётка, абкручаная, як лялька, доўгай хустай.

–  А за бесцань — сама і ў лес тэпай ды каго хочаш там дзяры! — не паддаваўся дзядзька.

А потым і пляменнік кірмаш агледзець пайшоў. І трэба ж (нават і думаць не думаў) тут, сярод кадак з гуркамі й мочанымі яблыкамі, мяхамі пшаніцы й ячменя, сушоных і паўвэнджаных (заўялых) яршоў — іх нават на пост есці дазвалялася, — нанізаных на паўаршынныя калкі, якія звалі тут мёткамі (меркаю пры продажы і была мётка), тут лаву з кнігамі напаткаў! Перагледзеў усе, адразу ж томік Міцкевіча купіў, а калі разлічваўся, пашкадаваў-запытаўся:

–  А што вы, дзядзька, беларускіх кніжак — не маеце?

–  Беларускіх? — «дзядзька» — мужчына з барадою, у акулярах — крыху здзівіўся. — Малады пан хоча й беларускіх?.. — Нагнуўся над лаваю. — Вось слуцкія гімназісты выдрукавалі…

Ён адразу і не заўважыў гэтай някідкай кніжачкі, у саматужнай крыху вокладцы, з няроўным надпісам «Наша Каляіна». Купіў і яе, не разгарнуўшы нават.

Разглядаць стаў, як вярнуўся да дзядзькавых саней. І ледзь не ўсю і прачытаў тады, ледзь рукі не памарозіў — ні на што не зважаў, не чуў нічога…