Пляц Волі
Шрифт:
(З запісаў Алеся Ваяра.)
Купалаў дом
22 сакавіка адбылося паседжанне Белнацкама, якое акрэсліла ўрачыстыя мерапрыемствы па светкаванні другіх угодкаў абвяшчэння Радай БНР незалежнасці Беларусі. Купала, хоць і жартаваў часам, усё ж здаваўся крыху сумным — узлокціўся стомлена на стол і ўважліва слухаў выступоўцаў.
А праз два дні ў кабінеце Беларускай Вайсковай Камісіі чыталі рукапіс ягонага верша «Гадаўшчына-памінкі» — і разумелі, што на душы Купалавай увесь час пякло:
Не сьвята сьветлаеАле ўсё разумеў мудры Купала — і з друкаваннем верша не спяшаўся…
…Алесь Хведаравіч доўга стаяў каля былога Юбілейнага, былога Беларускага дома і пакрочыў далей. Тратуар шырокі, роўны — не тое, што раней… Каб спешным пешаходам не перашкаджаць, пад нагамі не блэндацца — паўз будынкі трымаўся. У падземны пераход спусціўся, доўга кветкі — беларускія ж! — разглядваў, пах лавіў, як здзяцінеў усёроўна… «ГУМ» мінуў, «Паўлінку». Чытаў і чытаў надпісы на сценах, у вітрынах — і ажно хмялеў, як ад кветкавага водару ў пераходзе: па-беларуску ж надпісы!
Толькі каля будынка КДБ да саменькай шашы прыліп далей ад высокіх пабеленых калонаў… Хтось з шафёраў не вытрымаў нават і папераджальна «папібікаў» на дзеда..
Так — як і юнаком колісь — пешшу да Чырвонага касцёла і дабраўся, і — дзіва! — не стаміўся нават, сэрца толькі па-галубінаму тахкала, таму і прысеў на першую лаўку, і глядзеў на касцёл, і не бачыў, і холаду не чуў…
25 сакавіка 1920-га
З саменькай раніцы, помнілася, да яго Лістапад і абедзьве Стагановічыхі прыехалі — свята ў Менску пабачыць, яго, падкеплівалі, адведаць. Ліст са Случчыны перадалі — «на рэагаванне», — пакуль госці абвыкаліся, торапка перачытаць яго паспеў:
«Мы, ніжэй падпісаныя ўчасьнікі зьезду Случчыны, скліканага Стражай Крэсовай 21 сакавіка 1920 году, заяўляем, што:
1) На зьездзе не было прадстаўнікоў ад многіх мяйсцовасьцей Слуцкага пав., прыкладам: в. Лучнікі — болей 1000 душ; Бранавічы, Варкавічы — больш за 500 душ; Ячава — 500 душ; Жывагладавічы — каля 500 душ; Крывічы, Серагі і многа іншых лічбаю за 35 ня мелі сваіх прадстаўнікоў на зьездзе.
2) Ад многіх іншых мяйсцовасьцей Слуцкага павету
3) Зьезд быў праведзены пад націскам Польскай Улады, нават была пушчана пагалоска аб арышце непакорных. Аратарам, што прамаўлялі за Незалежную Беларусь, старшыня зьезду (ён быў назначаны Стражай Крэсовай, а не выбраны зьездам) не даваў гаварыць… Нягледзячы на дамаганьні зьезду, былі забаронены выбары мандатнай камісіі, каторая б праверыла ўсе мандаты… Была неспадзеўкі прачытана рэзалюцыя аб прылучэньні Беларусі да Польшчы, абсуждаць якую было забаронена… Перад гэтай рэзалюцыяй было ўпушчана ў залю некалькі сот чалавек, каторыя ня мелі ніякіх мандатаў. Гэткім парадкам учасьнікамі зьезду было 240 чалавек, а рэзалюцыю галасавалі каля 500. Проці рэзалюцыі бадай была большасьць, але галасы не падлічваліся, і старшыня зьезду заявіў, што рэзалюцыя прынята аднагалосна.
Дзеля ўсяго вышэй сказанага мы лічым гэты зьезд неправамоцным і зварочваемся да дэмакратыі ўсяго сьвету, пратэстуючы супраць гвалту і зьдзеку над воляю Беларускага Народу.
Зянюк Янка, Катак Алесь, Басалыга Язэп, Ціт Грынюк, Алесь Шуляк, Кецко, Ажынас… (усяго 40 подпісаў)». [4]
У сярэдзіне спісу значылася і прозвішча Янкі Пашкевіча…
— Вось табе й на! Не, трэ дадому ехаць, а то далучаць грамацеі да Польшчы, і ў Слуцак хутка без пашпарту асобнага не пусцяць… — і абурана бурчэў, і пасмяяцца ўадначас спрабаваў Алесь. Хоць не да смеху рабілася. Польскія шавіністы, як бачна, часу дарма не гублялі: «дэмакратычным» шляхам — праз прафанацыю сходаў — спяшалі далучыць Случчыну да Польшчы!
4
Ліст гэты і па сёння захоўваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь.
— А ведаеш, хто старшынёй з'езду гэтага прызначаным быў? — Лістапад яшчэ штось «прыхаваў» для яго.
— Ну?..
— Абрамовіч наш вядомы…
Пакуль паснедалі, пагаварылі — якраз на святочнае набажэнства, што ў касцёлах а 12-й пачыналася, спяшыць трэ было (у менскіх цэрквах на гадзіну пазней пачыналася). Ну і канешне ж, яны, слуцакі, Чырвоны касцёл выбралі, а як жа — гэта ж случак Вайніловіч збудаваў яго на собскія грошы! Загадкавая, міфічная нават асоба… І начуты пра яе Алесь ужо болей быў, чымся ягоныя госці, таму — не без годнасці — што ведаў, тое і расказаў па дарозе…
Хоць нарадзіўся Эдвард Вайніловіч у дзедавым (па маці) маёнтку Сляпянка пад Менскам, дзяцінства й часткова юнацтва ў слуцкіх Савічах праводзіў. Савічамі ж яшчэ ў XVI стагоддзі слуцкія князі Алелькавічы валодалі, потым у заставу (заклад) шляхціцу Цяльшэўскаму — за грошы — перайшлі. Князь грошай не аддаў, і маёнтак княгіні Соф'і Слуцкай стаўся ўласнасцю Ганны Цяльшэўскай. Апошняя трох мужоў змяніла, адзін з іх — Вайніловіч. У запавеце Цяльшэўская і перадала Савічы дзецям ад яго. (Гісторыю гэту Алесю Ігнатоўскі пераказаў.)
У доме Вайніловічаў гучалі польская й беларуская мовы. У Слуцкай — іхняй! — гімназіі вучыўся. У 1863 годзе маці яго ў паўстанцы выпраўляла, выпадковасць толькі й стрымала. Затым — Тэхналагічны інстьпут у Піцеры, за мяжой працаваў… А ў 1905 годзе амаль 300 тысячаў рублёў на пабудову касцёла ў Менску выдаткаваў — у памяць пра сваіх памерлых дзяцей. Афіцыйна касцёл і менаваўся — Сымона і Алены. Высокія пасады займаў Вайніловіч, сам Сталыпін яму пасаду віцэ-міністра земляробства прапаноўваў!