Пляц Волі
Шрифт:
І Гаўрылевічыха на двор выпхнулася, вузельчык хусткі падціснула, з-пад далані, хоць і хмурнавата было, на аўто зірнула, Алеся пазнала, «Дзяньдобры» кіўнула. А затым у выступках без галёшаў — забыўшыся, пэўна, уздзябурыць — да сыноў падалася.
– Вото бачыця… Вучыліся б вото, як Сашка Яцкевічаў, і вас бы на атабілю каталі, а так — гной кідайця… — прашэмкала бяззубым ротам.
Прызнацца, і дзед (праз вакно ўбачыўшы, як унука падвезлі) аталапанеў, сустракаць да брамкі кінуўся, хоць пры «шахвёру» віду не паказваў — нібыта й не дзіўна яму, нібыта так і мусіць быць усё. Адно маці толькі тое і бачыла, што схуднеў яе Сашка на яблык скіслы…
— Быў бы каля дому, — уздыхала, —
Настаўніцкія курсы беларусазнаўства адкрыліся ў Слуцку 25 красавіка. Увесь першацвет павятовай маладой інтэлігенцыі сабраўся на іх — ад гімназістаў да «вучыцялёў». Нават былы гарадскі галава з жонкай прысутнічаць захацелі. Усіх жа каля трохсот слухачоў запісалася. Наогул, ахвотнікаў удвая больш назбірвалася, стыхійна, пачуўшы, людзі йшлі. І таму ўжо даводзілася пра другую змену падумваць. Усім, хто да 30 красавіка запісацца паспеў, дапамога па 10 марак выплочвалася (сродкі на курсы вылучаны былі з Менску Часовым Беларускім Нацыянальным Камітэтам, слуцкі ж Камітэт дапамагаў арганізацыйна; школьная рада Случчыны заробак лектарам выплочвала: па 40 марак у гадзіну — за дзень па 80 атрымлівалася.) Апроч гэтага інтэрнат слухачам даваўся, з харчам толькі ўжо самім упраўляцца даводзілася — «аправізацыя» выдавала толькі аржаную муку ды соль.
Мясцовыя вайсковыя ўлады крыху пярэчылі адкрыццю курсаў. Назадзёр ім нават свае польскія адкрыць захацелі, хоць каменданцкі час да 10-е гадзіны вечара падоўжылі (зімой да 9-ці па Слуцку і павеце хадзіць дазвалялася, а яшчэ колькі дзён таму — толькі да 8-і).
Выкладалася на курсах беларуская і польская мова (апошнюю ўвялі, каб адкрыццё польскіх курсаў адцягнуць), гісторыя і геаграфія Беларусі, пачаткі кааперацыі, беларускія спевы, этнаграфія і тэатральнае мастацтва, гісторыя беларускай літаратуры. Напачатку лекцыі сам Янка Станкевіч чытаў са Станіславам Петрашкевічам (выкладчыкам Слуцкай гімназіі) ды Паўлам Жаўрыдам. З мясцовымі «прахвесарамі» неспадзеўка выйшла: Петрашкевіча на лекцыі па геаграфіі ўсяго на дваццаць хвілінаў хапала. На ўшчуванні Станкевіча толькі й адказваў, што матэрыялу не хапае. Жаўрыд жа гісторыю беларускай літаратуры зусім няўмела чытаў. Вось і вымушаны быў кіраўнік курсаў праз настаўніка Мамчыца, які адскокваў у Менск на два дні, тэрмінова перадаваць ліст у Цэнтральную школьную раду, на памагатых сваіх наракаць:
«…Я ніколі не спадзяваўся, каб маглі інтэлігентныя людзі так нягодна чытаць, як чытаюць Жаўрыд… і Петрашкевіч… Калі будзе так, як дагэтуль, што фактычна я адзін чытаю лекцыі, часам па 3 гадзіны, дык ва ўсіх зложыцца перакананьне аб беднасьці беларускай інтэлігенцыі, каторая не змагла паслаць на курсы ў Слуцак нават 2-3 запраўдных лектараў. Пастаўлена на карту справа беларускага руху ў Случчыне. Прышліце з гэтым вучыцелем Мамчыцам адну вялікую карту Беларусі і на продаж, колькі зможаце… прышліце ўсю, канешне, адноўленую, трміналёгію матэматыкі, бо без гэтага ня можна навучыць і выпусьціць з курсаў вучыцялёў. Маецца для продажы кааператыўная кнігарня «Процераб», нядаўна тут закладзеная.
6.5.1920 г.» [5] .
А праз тыдзень у Слуцак Усевалад Ігнатоўскі і Францішак Аляхновіч прыехалі — на курсах выкладаць.
Напрыканцы курсаў (яны працавалі да 1 чэрвеня) Слуцак наведаў Беларускі хор Уладзімера Тэраўскага ў поўным сваім складзе — ажно трыццаць чалавек, адкрытыя ўрокі па народных спевах правялі, некалькі канцэртаў зрабілі.
5
Ліст захоўваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь.
Яно хіба што з Лістападавым вяселлем параўнацца магло — вясёлым, шчодрым. З пятніцы як выкупам нявесты — Марыі, пакуль яшчэ Стаганавічанкі — пачалося, так да нядзелі і прагудзела, — з танцамі, песнямі, розыгрышамі. Трох кабаноў і бычка з'ела, вёдраў з чатыры хлебніцы-пярвухі…
А ноччу, перш чым палегчы спаць, пайшлі прагуляцца па Варкавічах. На старой ліпе, што на ўскрайку вуліцы, бусліха неспакойна драмала, над агародамі туман узлёг…
Алесь жа крыху ў крыўдзе на Людзіных (і Марыіных) бацькоў быў. Як жа…
«Можа, дзеткі, восені пачакаеце… Трэ ж прызбірацца на новае вяселле. Сорам жа без гэтага…»
Адно маці прыспакоіла: «Ды нікуды ж яна, Сашка, ад цябе не дзенецца — усе вушы табой заляпіла!..»
Урэшце, колькі таго лета — каб да восені!..
А дахаты вярталіся — дзівіліся ажно: хтось ці не з пахмелкі ў барабан бухкаў, няроўна, як камароў адганяючы. Дзверы расчынілі — спяць усе, на прыпеку свечка дагарае, барабан да сценкі бокам прысланёны… а штось, ужо звуліцы, цішэй толькі, бухала, цырканне конікаў перабіваючы.
Толькі раніцай і дазналіся, што гэта здалёк адзываліся гарматы — той чэрвеньскай ноччу 1920-га палякі рушылі з Беразіны…
А да гэтага шмат вясновай вады працякло. Палову года Белнацкам дамагаўся правядзення Другога Ўсебеларускага кангрэсу. Цярэшчанка, як старшыня камітэту, падаў зварот да генеральнага камісара ўсходніх земляў Асмалоўскага з патрабаваннем яго правядзення не пазней 15 красавіка. Калі ж палякі праігнаравалі гэта, Цярэшчанка ў сярэдзіне траўня склаў з сябе старшыньскія абавязкі. Тымчасам вёў перамовы з Васілеўскім (прадстаўніком Пілсудскага) Іваноўскі, пасля чаго змушаны быў адмовіцца ад патрабаванняў незалежнасці Беларусі — і дамагацца хоць бы ўключэння ў склад Польшчы ўсёй акупаванай беларускай тэрыторыі і надання ёй культурнай аўтаноміі. А ў Менск даходзілі чуткі пра неафіцыйныя перамовы між Варшавай і Масквой…
2 траўня было склікана паседжанне ЧБНК, на якім і прынялі наступную заяву:
«Як і ўвесь час раней, усё беларускасе грамадзянства патрабуе прызнаньня незалежнасьці БНР… і энергічна пратэстуе проці ўсялякага падзелу Беларусі і інкарпарацыі асобных правінцыяў Беларусі ці ўсяго краю ў межы Польшчы.»
А 4 траўня сабраўся Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны. Пісар Ян Ракуцька спешна зрабіў некалькі выпісаў з пратакола паседжання:
«Па пытаньню аб міравых перагаворах Польшчы з Маскоўшчынай і пагляду камітэта на БЕЛАРУСЬ ухвалілі:
Прызнаючы безпаваротна, што Беларусь павінна быць Вольнай і Незалежнай Народнай Рэспублікай у яе этнаграфічных межах Часовы Беларускі Камітэт Случчыны выносіць катэгарычную пастанову, каб у місіі, якая будзе весьці міравыя перагаворы паміж Польшчай і Маскоўшынай ці кім іньшым, дзе будуць закратацца інтарэсы Беларусі, павінна быць прэдстаўніцтва ад беларусаў з правам пастаноўчага голасу».
Старшыня камітэту Павел Жаўрыд распісваўся на іх нервова, размашыста, а пячатку — з выявай «Пагоні», абрамаванай вянком з дубовых галінак — ставіў акуратна, націскаючы роўна і няспешка…