Quo Vadis
Шрифт:
Адыходзіў з перакананнем, што у вайне праўды ягонай з светам праўда пераможа, і мора задавальнення залівала яму сэрца. Дарога да мейсца казні была даволі далёкая, так што пачало вечарэць. Горы абліліся пурпураю, а падножжы іх паволі западалі ў цень. Статак вяртаўся з поля дамоў. Дзе-нідзе йшлі грамадкі нявольнікаў з работніцкім знараддзем на плячах. Перад дамамі на дарозе гулялі дзеці, цікаўна пазіраючы на маршыруючы аддзел ваяроў. У гэтым вечары, у гэным залатым празрыстым паветры быў не толькі супакой і ўтуленне, але нейкая гармонія, што, казаў бы, з зямлі падымалася да неба. Павал адчуваў яе, і сэрца ў ім радавалася на ўспамін, што да гэнае музыкі свету дадаў адзін звонкі тон, якога да гэтых пор не было, а без якога зямля была «як медзь брынчачая і як цымбал дзынкі».
І прыгадваў сабе,
Век увесь яму прайшоў на навучанні такое праўды. А цяпер казаў сабе ў душы: «Якая ж сіла з ёю зраўняецца, і што ж яе пераможа?! Як жа здолее цэзар здушыць яе, хоць бы ўдвая меў гэтулькі легіёнаў, удвая гэтулькі мароў і краёў і народаў?!»
Ды йшоў па адплату як пераможнік.
Паход сыйшоў урэшце з вялікае дарогі на ўсход вузкаю сцежкаю да Сальвійскіх водаў. На верасох красавалася чырвонае сонца. Цэнтурыён затрымаў аддзел пад крыніцай, прыйшла пара!
Павал, закінуўшы на плечы заслону Плаўтыллі, каб завязаць сабе ёю вочы, кінуў зорам апошні раз, поўным бязмернага супакою, на светазарную вячэрнюю зарніцу і маліўся. Так! Прыйшла пара, але ён бачыў перад сабою вялікі зорны гасцінец, вядучы да неба, і ў душы гаварыў сабе тыя самыя словы, якія загадзя ў пачуцці споўненае свае службы й блізкага канца напісаў: «Змаганнем я добрым змагаўся, веру датрымаў, абавязак выканаў — напаследак прызначаны мне вось вянок справядлівасці».
LXXII
А Рым шалеў па-даўнаму, так што здавалася, горад гэны, які заваяваў увесь свет, пачынае ўрэшце з прычыны адсутнасці праваднікоў развальвацца сам у сабе. Яшчэ перад пакутніцтвам Апосталаў выбухнуў таемны згавор Пізона, а пасля яго — касьба так страшная найвышэйшых галоў у Рыме, што нат і тым, якія бачылі боства ў Нэроне, выдаваўся ён у канцы боствам смерці. Жалоба разгарнула свае чорныя крылы над усім горадам, страх разгасціўся па дамох і сэрцах, але портыкі ўпрыгажаліся вянкамі, не можна было аказваць жалю па памерлых. Людзі, якія будзіліся раніцай, пыталі сябе: мо прыйдзе сяння чарга? Карагод крозаў трупаносных, ідучых за цэзарам, пабольшваўся з кожным днём.
Пізон прыплаціў галавою паўстанне, а за ім пайшлі Сэнэка і Люкан, Феніюс Руф і Плаўцый Лятэранус, і Флавій Сцэвін, і Афр Куінтыян, і распусны спадручнік цэзаравых шаленстваў Тулій Сэнэцыё, і Прокул, і Арарык, і Аўгурын, і Гратус, і Сілан, і Проксімус, і Субрыюс Флавій, калісь цэлаю душою адданы Нэрону, і Супліцыюс Аспэр. Адных губіла собская подласць, іншых баязлівасць, іншых багацце, іншых мужнасць. Цэзар, перапалоханы самой колькасцю згаворшчыкаў, заліў горад ваяцтвам і трымаў як бы ў акупацыі, высылаючы штодзень цэнтурыёнаў з прысудамі смерці ў западозраныя дамы.
Асуджэнцы прыніжаліся яшчэ у пісьмах, поўных падхлебніцтва, дзякуючы цэзару за прысуд і запісваючы яму частку маёмасці, каб рэшту ўратаваць для дзяцей. Здавалася ў канцы, што Нэрон наўмысна перабірае меру, каб пераканацца, да якой ступені спадлелі людзі і як доўга могуць пераносіць крывавую ўладу. За бунтаўшчыкамі выгубілі іхніх сваякоў, сяброў ды нат простых знаёмых. Жыхары зграбных, збудаваных пасля пажару дамоў, выходзячы на вуліцу, былі пэўныя, што спаткаюць цэлы шэраг хаўтуроў. Пампей, Карнэль, Мартыяліс, Флавіюс Нэпос і Статыюс Даміцый згінулі, абвінавачаныя за адсутнасць любові да цэзара. Новіюс Прыск — за тое, што быў сябрам Сэнэкі. Руфію Крыспу адабрана права агню й вады за тое, што калісь быў мужам Папеі.
Вялікага Трэзэя згубіла сумленнасць. Многія прыплацілі жыццём крывічэснае паходжанне, нат і Папея сталася ахвяраю раптоўнага ўзбурэння цэзара.
А сенат прыніжаўся перад сярдзітым валадаром, будаваў на ягоны гонар святыні, рабіў дэкларункі на інтэнцыю ягонага голасу, каранаваў вянкамі ягоныя статуі ды прызначаў яму святароў, як боству. Сенатары з трывогаю ў душы йшлі на Палатын, каб выслаўляць песню «Перыёданіцэса» і шалець разам з ім сярод бессаромнага буянства нагага цела, віна, кветак.
Прымеж таго, на нізох,
LXXIII
Вініць да Пятронія: «Ведаем і тут, carissime, што дзеецца ў Рыме, а чаго не ведаем, тое нам дасказваюць твае пісьмы. Калі кінеш камень у ваду, хвалі расходзяцца навокал штораз далей, вось жа такая хваля шалёнасці й лютасці дайшла з Палатыну аж да нас. Па дарозе ў Грэцыю быў высланы сюды праз цэзара Карынас, які абдзёр горад і святыні, каб запоўніць парожны скарб. За цану поту й людскіх слёз будуецца ў Рыме Domus Aurea [91] . Быць можа, свет не аглядаў дагэтуль такога дому, але не аглядаў таксама й такое крыўды. Адыж ты ведаеш Карына. Падобным яму быў Хілон, пакуль смерцю не адкупіў жыцця.
91
Залаты палац (лац.).
Але да недалёкіх ля нас тут мястэчкаў людзі ягоныя не дасягнулі, можа, таму, што няма ў іх святыняў і скарбаў. Пытаеш, ці мы бяспечныя? Адкажу табе толькі тое, што мы забытыя, і хай цябе гэта задаволіць замест адказу. У гэтай вось хвіліне з портыку, пад якім пішу, бачу нашу спакойную затоку, а на ёй Урсуса ў лодцы, запушчаючага сетку ў ясную глыбіню. Жонка мая прадзе чырвоную воўну вобак мяне, а ў агародах пад ценем мігдальных дрэваў пяюць нашы нявольнікі. Эх! Што за спакойства ўтульнае, carissime, ды якое забыццё даўных боляў і трывог! Але гэта не Паркі, як пішаш, так салодка прадуць нітку нашага жыцця, гэта багаславіць нам Хрыстус, найдаражэйшы Бог наш і Збаўца. Ведаем жаль і слёзы, бо нашая праўда наказвае нам плакаць над чужою бядою, але нат і ў тых слязах ёсць нязнаная вам уцеха, бо некалі, як сплыве час нашай жыткі, спаткаем тых усіх дарагіх, што пагінулі ды шчэ пагінуць за Боскую навуку. Для нас Пётр і Павал не памерлі, толькі нарадзіліся ў славе. Нашыя душы бачаць іх, і калі вочы плачуць, сэрцы весяляцца іхнім вяселлем. О так, дарагі, мы шчаслівыя шчасцем, якое нішто не здолее збурыць, бо смерць, якая для вас ёсць канцом усяго, для нас будзе толькі пераходам да яшчэ большага супакою, большага кахання, большае радасці.
І так нам плывуць дзянькі й месяцы ў пагодных сэрцах. Нашыя слугі й нявольнікі тае самае веры, што й мы, Хрыстовае, бо ж Ён паказаў любасць, дык любімся ўсе. Не раз, як сонца заходзіць або месяц плыве ўжо па вадзе, гутарым з Лігіяй пра даўныя часы, якія сяння выдаюцца нам сном, а калі ўзгадаю, як гэная дарагая галованька, якую цяпер штодзень галублю да сэрца, была недалёка пакуты й загубы, усёй душою дзякую майму Ўсеспадару, з тых бо рук Ён адзін толькі мог яе вырваць, уратаваць з арэны і аддаць мне назаўсёды. О Пятроні, ты ж бачыў, колькі гэная навука дае ўцехі і вытрываласці ў горы, колькі цярплівасці й адвагі пры смерці, дык прыедзь і паглядзі, колькі яна дае шчасця ў шэрых будзённых днях жыцця. Людзі, бачыш, не ведалі дагэтуль Бога, якога можна было б любіць, дык не любіліся й між сабою; з таго йшло іхняе бяздолле, бо як святло ад сонца, так шчасце ад любові плыве. Не навучылі іх гэнае праўды ні правадаўцы, ні філёзафы, і не было яе ні ў Грэцыі, ні ў Рыме, а калі кажу: «Ні ў Рыме», дык, знача, на ўсёй зямлі. Сухая і халодная навука стоікаў, да якой цягнуць людзі сумленныя, праўда, гартуе сэрцы, бы мячы, але знячульвае іх замест абагачаць сілаю дабрыні. Але нашто я табе гэта пішу, больш за мяне вучонаму ды больш разумнейшаму! Ты ж таксама ведаў Паўла з Тарсу і не раз гутарыў з ім доўга, дык ведаеш лепш, ці ў супастаўленні з ягонай праўдай навукі вашых філёзафаў і рэтораў акажуцца пустымі мыльнымі бурбалкамі ды пустым гукам слоў без значэння. Памятаеш пытанне, якое ён табе паставіў: «А калі б цэзар быў хрысціянінам, ці ж не чуліся б вы беспячнейшымі, больш пэўнымі валадарамі таго, што маеце, бестрывожныя й спакайнейшыя за заўтрашні дзень?» Але ты казаў мне, што нашая праўда ёсць непрыяцелькай жыцця, а я цяпер табе адказваю: калі б ад пачатку пісьма паўтараў толькі два словы — «Я шчаслівы!» — дык і тады шчасця майго выказаць табе не здолеў бы. Так, мілы!