БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Арганізацыя беларускай нацыянальнай партызанскай акцыі, ськіраванай супроць савецкай і нямецкай улады на Беларусі, была распачатая на ўсход ад Барысава на пачатку 1942 году. Ініцыятары яе: Уладзімер Шавель, папярэдні працаўнік нямецкай контрразьведкі (Абвэр); Анатоль Сакалоў, ранейшы бурмістр гораду Бярэзіна, ды іншыя прыступілі да публікацыі палітычнага часапісу на рататары і да вярбоўкі добраахвотнікаў. Савецкія партызаны хутка натрапілі на іх дзейнасьць. Было падрыхтавана спатканьне савецкіх і беларускіх партызанаў, на якім савецкія дэлегаты пастралялі беларускіх. Рэшта беларускай групы была хутка зьліквідаваная савецкімі партызанамі. Уратаваўся прыпадкова адзін Сакалоў, які па стане свайго слабога здароўя ня мог вытрымаць цяжкіх умоваў партызаншчыны і яшчэ раней перабраўся ў Вільню.
Беларускі партызанскі рух ня мог разгарнуцца і ў іншых акругах, як
У многіх частках Беларусі ў лясох хавалася шмат беларускага насельніцтва, якое ўратавалася ад карных нямецкіх зкспэдыцыяў. Гэтыя людзі ня мелі магчымасьці вярнуцца назад, бо іх вёскі былі цалком спаленыя. У дадатку яны баяліся вярнуцца на папярэдняе мейсца, каб ізноў не стацца ахвярамі нападу. У лясох хаваліся людзі ад вывазу на работы ў Нямеччыну і ад тэрору. Яны будавалі зямлянкі ў глушы лясоў і там захоўвалі жыцьцё ў надзвычай бедных і галодных абставінах. Савецкія партызаны гвалтам забіралі з гэтага асяродзьдзя прыдатных для сябе людзей.
Жыды, што не пайшлі ў гэто, як і тыя, што ўцяклі з гэто ў лясы, жылі там сваімі асобнымі групамі. Яны здабывалі зброю і харчы, унікаючы нямецкай небясьпекі, ды стараючыся ператрываць часы нямецкай акупацыі. Часамі ім трэба было ісьці за харчамі ў вёскі далей ад лясоў, бо тут савецкія партызаны ўсё забіралі самі.
Савецкія партызанскія аддзелы не прымалІ да сябе жыдоўскіх партызанскіх групаў. Яны прымалі толькі спэцыялістых: лекараў, дэнтыстых і інш. Недавер перакінутых з Вялікай Зямлі савецкіх партызанаў да беларускіх партызанаў жыдоўскага паходжаньня праўдападобна быў загаданы з Масквы савецкім кіраўніцтвам. Гэта было выклікана тым, што, калі на першы дзень вайны, 22 чэрвеня 1941 году, загадам Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету СССР была абвешчана мабілізацыя ў армію і вайскова забавязаныя павінны былі неадкладна зьявіцца на прызначаныя зборныя пункты, многія вайскова забавязаныя жыды не зьявіліся туды, а забралі свае семы і ўцяклі на ўсход у глыбокі тыл. Гэта былі высокія партыйцы і ўраднікі, кіраўнікі прадпрыемстваў і спэцыялістыя, людзі высока адукаваныя і грамадзка вырабленыя камуністыя. Шмат іх прыехала ў Алма-Ату і іншыя гарады Азыі. Там яны выклікалі паніку. Яны тлумачыліся тым, што немцы забіваюць усіх жыдоў і яны ратавалі свае семы. Сталін загадаў расстраляць іх як дэзэртыраў і звольніць іншых жыдоў з адказных становішчаў. Гэта выклікала ўрадавы палітычны недавер да жыдоў, што было перанесена і да савецкіх партызанаў на Беларусь
Савецкая партызанская акцыя вырасла настолькі, што амаль усе воласьці і частка паветаў на Усходняй Беларусі, і многія воласьці на Заходняй Беларусі былі апанаваныя імі. Даставы павіннасьцяў з гэтых абшараў амаль не паступалі да немцаў. Чыгуначныя і аўтамабільныя шляхі часта былі замініраваныя. Забойствы нямецкіх ураднікаў і вайскоўцаў сталі частымі здарэньнямі. Беларускія кіраўнікі і сяляне часта гінулі ад рук партызанаў. Цяпер немцы ўзмоцнілі свой тэрор. Ува ўсіх акруговых і паветавых гарадох былі збудаваныя шыбеніцы, на якіх немцы вешалі людзей дзеля постраху іншых. Распачаліся вялікія карныя экспэдыцыі немцаў у партызанскія раёны.
Аднак нямецкае кіраўніцтва разумела, што самым тэрорам супроць усяго насельніцтва пад час цяжкай вайны кіраваць Беларусяй будзе цяжка. Таму, каб прыцягнуць большую колькасьць беларусаў да супрацоўніцтва з нямецкай цывільнай адміністрацыяй і каб гэта супрацоўніцтва было больш карысным, гэнэральны камісар Беларусі на ўгодкі нападу Нямеччыны на СССР, 22 чэрвеня 1942 году, абвесьціў, а 29 чэрвеня 1942 году паклікаў да жыцьця ўстанову Беларускіх Мужоў Даверу. Галоўным Мужам Даверу пры гэнэральным камісару Беларусі, рэпрэзэнтуючым беларускі народ праз арганізацыю БНС, быў вызначаны д-р I. Ермачэнка, які затрымаў за сабой кіраўніцтва палітычнымі справамі. На прапанову д-ра Ермачэнкі былі вызначаныя Мужамі Даверу: па справах культуры інж. I. Касяк — кіраўнік аддзелу культуры Галоўнай управы БНС; па справах прапаганды рэд. А. Адамовіч — галоўны рэдактар «Беларускай Газэты»; па справах асьветы д-р I. Скурат — заступнік школьнага іспэктара. Мужы Даверу мелі права і абавязак радзіць і рабіць прапановы па справах беларускага насельніцтва адпаведным кіраўнікам Гэнэральнага камісарыяту Беларусі.
На жаданьне гэнэральнага камісара д-р Ермачэнка запрапанаваў па адным Мужу Даверу пры акруговых камісарах, якіх цяпер было 10. Акруговыя Мужы Даверу праз БНС былі прадстаўнікамі і дараднікамі ад насельніцтва для камісараў.
Адначасна
Неадкладна была прынятая і выдадзеная друкам адозва да беларускага народу, у якой апісвалася антыбеларуская і антырэлігійная дзейнасьць бальшавіцкай Расеі і злачынствы ейных бандаў, беларускі народ заклікаўся да змаганьня з бальшавізмам. Адозву падпісалі д-р I. Ермачэнка, арх. Філафей, кс. В. Гадлеўскі, бурм. В. Іваноўскі, рэд. У. Казлоўскі і Ю. Саковіч.
Па справах арганізацыі Самааховы хутка ў 1942 годзе быў скліканы першы агульны зьезд БНС у Менску. У зьездзе прынялі ўдзел Мужы Даверу, кіраўнікі БНС з акругаў і вядучыя бурмістры і кіраўнікі беларускай паліцыі. Па даўжэйшай нарадзе было пастаноўлена арганізаваць Беларускую Самаахову — збройную сілу для абароны беларускага насельніцтва ад бальшавіцкіх расейскіх бандаў. Было пастаноўлена стварыць пры БНС аддзел вайсковых спраў, ды арганізаваць збройную самаахову па ўсіх акругах. Пастаноўлена распачаць гэтую працу ад арганізацыі ў Менску курсаў для перашкаленьня афіцэрскіх кадраў, а наступна і падафіцэрскіх.
На кіраўніка аддзелу вайсковых спраў пры Галоўнай управе БНС у Менску быў пакліканы д-м Ермачэнка каштан Францішак Кушэль, які да гэтага часу арганізаваў і кіраваў падафіцэрскай школай паліцыі ў Менску. На свайго памоцніка Кушэль запрасіў лейтэнанта Мікулу. Неадкладна ў Менску былі адчыненыя курсы перашкаленьня афіцэраў для Беларускай Самааховы. Курсантаў прыслалі акруговыя ўправы БНС, падбіраючы кандыдатаў на будучых камандзіраў з быўшай царскай, польскай і савецкай арміяў. Былі праведзеныя тры курсы для афіцэраў адзін за другім, па 80—100 чалавек на кожным. Курс для трупы трываў адзін месяц. Кап. Кушэль навучаў вайсковую тактыку. Капітаны Канавалаў, Хаўхуневіч, Рыбалтоўскі і лейтэнант Мікула навучалі аб муштры, зброі, дысцыпліне і інш. Д-р Я. Станкевіч вучыў гісторыі Беларусі, рэд. А. Адамовіч — аб сусьсветных палітычных падзеях сучаснасьці. Нагляд над курсамі мелі: з нямецкага боку капітан паліцыі Каммэр, а з беларускага боку Ю. Саковіч. Па сканчэньні перашкаленьня палкоўнік Мірскі прызначаў афіцэраў на камандзіраў Самааховы ў паасобныя паветы. У некаторых акругах зараз-жа былі арганізаваныя курсы для перашкаленьня падафіцэраў, як ў Менскай, Баранавіцкай, Наваградзкай і Слонімскай. У Наваградку былі перашколеныя чатыры зьвязы падафіцэраў.
На самым пачатку арганізацыі Самааховы кіраўнік бясьпекі на Беларусі гэнэрал СС Цэннер выдаў загад, каб усе вайсковыя і цывільныя нямецкія ўлады дапамагалі БНС пры арганізацыі збройнай Самааховы, і загадаў выдаць зброю са складаў паліцыі.
Праудападобна, справа арганізацыі збройнай Беларускай Самааховы была распачатая самачынна нямецкай адміністрацыяй у Менску. Бо праз некалькі дзён з Бэрліну прыехаў высокі ўраднік СС, які цікавіўся, чаму беларусы хочуць мець сваю самаахову; якая колькасьць людзей будзе ў ёй; ці ня будзе яна ваяваць супроць немцаў? У хуткім часе былі наступствы гэтай візыты. Гэнэрал Цэннер быў адкліканы са свайго становішча і высланы на фронт за перакрочаньне сваіх камйэтэнцыяў, даючы зброю Беларускай Самаахове. Кіраўнік аддзелу культуры і палітыкі ў Гэнэральным камісарыяце Беларусі Юрда, быў таксама хутка адкліканы са свайго становішча.
Па сканчэньні трох афіцэрскіх і некалькіх падафіцэрскіх курсаў загадам з Бэрліну арганізацыя Самааховы праз БНС была затрыманая. Як відаць, нямецкі ўрад у Бэрліне ня меў даверу да беларусаў.
У гэтым самым часе самі немцы разгарнулі арганізацыю збройных беларускіх аддзелаў, карыстаючы з дапамогі БНС. Гэтыя аддзелы ў сіле 100—150 чалавек, арганізаваныя пры СС і падпарадкаваныя СД, былі добра ўзброяныя і абвучаныя, імі камандавалі нямецкія камандзіры. Ніжэйшыя чыны былі беларусамі. Гэтыя аддзелы былі ўжываныя для змаганьня з партызанамі ў мяйсцовым абсягу, Пры большых акцыях супроць партызанаў аддзелы з бліжэйшых акругаў далучаліся да агульнай акцыі. Такія аддзелы былі арганізаваныя ў Косаве на Слонімшчыне, у Вялейцы, у Наваградку, у Валожыне і Крывічах Вялейскай акругі і ў некаторых іншых акруговых і паветавых гарадох. У Глыбокім падобны аддзел быў арганізаваны з палякоў, а на чале яго быў польскі фольксдойч Вітвіцкі.